اثرات برداشت بی رویه و غیراصولی شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها

اثرات برداشت بی رویه و غیراصولی شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها
رسول حسنی قارنائی دانشجوی دکتری ژئومورفولوژی دانشگاه شهید بهشتی تهران

شهرستان پیرانشهر با شاخه های متعدد رودخانه زاب کوچک زهکشی شده است. یکی از شاخه های اصلی این رودخانه، رودخانه بادیناوه(بادین آباد) است که از کوههای قندیل در مرز ایران و عراق سرچشمه می¬گیرد. در سال¬های اخیر با افزایش جمعیت، نیاز به شن و ماسه به عنوان مصالح ساختمانی گسترش بیشتری یافته است. این منابع شن و ماسه عمدتاً از رودخانه های دائمی تأمین می¬شود و معمولاً به صورت برداشت گودالی و روتراشی بستر انجام می¬گیرد. بار شاهد برداشت غیر قااحتمالاً همه ما شاهد برداشت های غیر قانونی شن و ماسه از بستر رودخانه در بالادست پل بادیناوه بوده ایم که بدون توجه به تبعات برداشت غیر اصولی و ایجادچاله در مسیر جریان و عمیق کردن بستر کار برداشت را انجام می-دهند.
افراد عادی، معمولاً آگاهی کافی در مورد پیامدهای برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه ندارند و نهادهای نظارتی هم که وظایفشان را انجام نمی¬دهند در نتیجه تعادل محیط به هم می¬خورد و آثار تخریب کرانه¬های رودخانه، افزایش وقوع سیل، افزایش بیشتر قدرت تخریب سیلاب، خسارت به پایه¬های پل روستای بادیناوه(منگور) پرورش ماهی و سایر سازه¬ها می¬باشد.
برداشت شن و ماسه از رودخانه آثار نامطلوب مورفولوژیک، هیدرولوژیک و اکولوژیک به جای می-گذارد. این آثار به ندرت در تصمیم¬گیری¬ های مرتبط با بهره¬بردای از رسوب در نظر گرفته می-شود و ممکن است به دلایل زیر باشد:
۱- ضعف آگاهی مدیران از آثار برداشت شن و ماسه و عدم انعکاس کافی اسناد و مدارک کافی این تأثیرات در نوشته¬های منتشر شده است.
۲- نادیده گرفتن هزینه¬های زیست محیطی بهره¬برداری در آنالیز هزینه- فایده که باعث می¬شود کانال-های فعال، منابع بسیار سودآور شن و ماسه در مقایسه با گزینه¬های دیگر باشد.
۳- ارزیابی آثار بالقوه بهره¬برداری را به عنوان یک روش هزینه¬بر و غیر ضروری و وقت¬گیر در نظر می¬گیرند.(حسین زاده، ۱۳۹۴).
اگر چه استانداردهایی توسط وزارت نیرو در قالب راهنمای برداشت مصالح رودخانه¬ای(۱۳۸۴) برداشت شن و ماسه در کشور تهیه شده است امّا اجرای آن به خوبی صورت نگرفته است و اثرات منفی برداشت همچنان ادامه دارد. برداشت مصالح همراه با پاکسازی وسیع پوشش گیاهی، انحراف مسیر جریان، برداشت رسوب و حفر گودال¬های عمیق، موجب تغییر هندسه آبراهه تراز کف بستر، ناپایداری جانبی و نابودی زیستگاههای آبی و حاشیه¬ی کانال می¬شود. با برداشت رسوب، شیب و نرخ رسوب در رودخانه کم می¬شود و می¬تواند منجر به کاهش ضریب پیچان رودی شود. از طرف دیگر، اگر برداشت از کناره¬ها انجام گیرد، عریض شدن کانال رود رخ داده و در نهایت این تعریض به افزایش ظرفیت آبگذری رودخانه کمک می¬کند. به دلیل آثار غیرقابل اجتناب برداشت شن و ماسه از جمله تغییر مسیر، شکل و شیب رودخانه ترمیم وبازسازی به موقع مطابق ماده ۶ ضوابط زیست محیطی فعّالیّت¬های معدنی در پایان عمر مجوز باید توسط شرکت بهره¬برداری انجام شود( عابدی، ۱۳۹۵). برای صدور مجوز لازم است کمیته¬ای متشکل از نمایندگان دستگاههای اجرایی از جمله سازمان حفاظت محیط زیست، شرکت آب منطقه¬ای، سازمان صنعت، معدن و تجارت و سازمان جهاد کشاورزی تشکیل شود و فرمانداران شهرستان¬ها مساعدت لازم را با این افراد مبذول نمایند.آثار منفی برداشت مصالح رودخانه¬ای نیز به شرح ذیل می¬باشد:
آثار مورفولوژیک
دامنه تغییرات مورفولوژیک ناشی از برداشت مصالح رودخانه¬ای، به محل برداشت محدود نگشته بلکه کیلومترها بالاتر از آن در بالادست و پایین دست رودخانه رخ می¬دهد. معمولاً میزان برداشت مواد در محل بسیار زیادتر از مقداری است که رودخانه حمل و جایگزین می¬کند. با برداشت رسوب، تعادل قبلی بین میزان آورد رسوب و ظرفیت انتقال به هم خورده و منجر به پایین افتادن بستر رودخانه و ایجاد گودال ناشی از برداشت از بستر می¬شود. این تغییرات در چند صد متری بالادست پل بادیناوه به صورت بسیار غیر اصولی و ناشیانه انجام گرفته است. آماده سازی زمین برای فعّالیّت گردشگری بر روی تراس آبرفتی در کرانه جنوب غربی صورت گرفته که از میراث¬های اقلیمی گذشته است و با برداشت شن و ماسه و به هم خوردن حالت طبیعی آن، مطالعه علمی بر روی آن را دشوار کرده است. با ساخت سد انحرافی در بالادست دره وضعیت حمل و ته نشینی رسوب در آینده تغییر خواهد کرد و توان تخریبی سیلاب را افزایش خواهد داد.
آثار هیدرولوژیک
برداشت مصالح از بستر رودخانه و عمیق و عریض شدن گسترده ناشی از آن، باعث کاهش تراز آب و کند شدن بیش از پیش جریان می¬گردد نتیجه¬ی این تغییرات معمولاً کاهش فراوانی و عمق طغیان رود است. سیلاب هنگام عبور از بستری که میزان قلوه سنگ و تخته سنگ آن زیاد است مقداری از انرژی خود را از دست داده و از شتاب آن کاسته می¬شود؛ در حالی که بستر بدون مصالح درشت دانه و صاف، هیچ مانعی بر راه جریان ایجاد نخواهد کرد و سیلاب بدون هیچ مانعی به جریان خود ادامه می¬دهد(صدری، ۱۳۸۵).

آثار زیست محیطی
مهم¬ترین آثار زیست محیطی برداشت شن و ماسه، ناشی از افزایش با رسوب معلق جریان آب است که در زمان شست و شوی شن و ماسه و عملیات بهره¬برداری ایجاد می¬شود. این آثار شامل، تعلیق مواد رسوبی، کاهش خودپالایی رودخانه، کاهش کیفیت آب جهت شرب و کشاورزی، تغییر ویژگی¬های فیزیکی و شیمیایی آب(کاهش اکسیژن، افزایش دما و …) از بین رفتن زیستگاههای آبی حاشیه رودخانه و کاهش تنوع زیستی می¬شود. حذف پوشش گیاهی حاشیه رودخانه(ری پارین) که به نوبه خود باعث نابودی زیستگاههای حیات وحش می¬شود.
آثار اقتصادی
آثار مستقیم فروافتادگی بستر رود به صورت زیرشویی پایه پل و سایر سازه¬ها و بیرون¬زدگی خصوط لوله مدفون عبوری از عرض رودخانه¬ها و تأسیسات انتقال آب نمایان می¬گردد. همچنین حسّاسیّت بستر رودخانه که در صورت به هم خوردن پوشش لایه¬ی سطحی درشت کف رودخانه بر اثر برداشت ایجاد می¬شود.
البته برداشت مصالح شن و ماسه اگر به شیوه¬ی درست انجام گیرد یعنی برداشت از قوس داخلی رودخانه باعث می¬شود که جهت جریان به سمت قوس داخلی متمایل شده و از تند شدن قوس جلوگیری می¬شود.در ضمن با این کار ظرفیت عبور سیلاب افزایش یافته، عدم جابه¬جایی عرض و سرانجام پایداری بستر ایجاد گردد.
هرچند منطقه پیرانشهر پتانسیل بالایی از نظر این منابع دارد امّا استفاده از منابع قرضه کوهی هم می¬تواند گزینه مناسبی باشد، مانند آنچه از منابع آهک دولومیتی سازند مزدوران در اطراف مشهد انجام می-گیرد(قهرمانی و همکاران،۱۳۹۰). به هر حال این شیوه برداشت بی برنامه و دیمی از منابع شن و ماسه درست نیست و اثرات منفی آن در دراز مدت مشخص خواهد شد.
منابع
۱- قهرمانی نرجس، غفوری محمد، لشکری پور غلامرضا و غلامی غلامرضا(۱۳۹۵) بررسی اثرات مخرب زیست محیطی ناشی از برداشت بی رویه مصالح رودخانه¬ای(شن و ماسه) در محورهای اصلی برداشت شهر مشهد، زمین شناسی کاربردی، سال هفتم،شماره ۱، ۶۴-۵۳
۲- عابدی طوبی، گنجی مسلم (۱۳۹۰)بررسی و آسیب¬شناسی عوامل موثر بر برداشت بی رویه شن و ماسه از رودخانه¬ها با استفاده از رویکرد دلفی فازی، محیط زیست طبیعی، منابع طبیعی ایران، دوره ۶۹، شماره ۴، زمستان ۱۳۹۵، صص ۱۰۵۹-۱۰۴۱ .
۳- حسین زاده محمدمهدی، اسماعیلی رضا(۱۳۹۴) ژئومورفولوژی رودخانه¬ای، مفاهیم، اشکال و فرایندها، دانشگاه شهید بهشتی تهران
۴- صدری ع (۱۳۸۵) گزارش نهایی برداشت اصولی شن و ماسه از رودخانه میناب، دانشگاه صنعتی امیرکبیر.
۵- کوک آر یو و دورکمب جی سی(۱۳۷۷) ژئومورفولوژی و مدیریت محیط، ترجمه شاپور گودرزی نژاد، سمت، تهران.