منازعات دجله و فرات وهیدروهژمونی ترکها یادداشتی از دکتر جمال احمدی

رودخانه دجله با ۱۹۰۰ کیلومتر طول از کوه های شرق ترکیه سرچشمه گرفته و به سمت کوه های جنوب شرقی جریان پیدا می کند و ضمن تشکیل بخشی از مرز سوریه و ترکیه وارد عراق شده و پس از پیوستن به فرات و تشکیل شط العرب به خلیج فارس می ریزد. . عمده ترین شهر هایی که در دجله قرار دارند دیاربکر در ترکیه و موصل و بغداد در عراق می باشند(Encarta reference library,2007). شهر بغداد در محل اتصال دیاله و دجله واقع شده است و بعد از بغداد کشتی رانی در مسیر آن است. در فصل بهار دبی آب این رود حدود ۵۰۰۰ متر مکعب در ثانیه است که در تابستان به ۲۰۰-۱۵۰ متر مکعب کاهش پیدا می کند. میزان دبی سالانه این رود ۴۸۱۷ میلیارد متر مکعب است. حدود ۵۱ درصد از سرچشمه های دجله از ترکیه و بقیه آن از ایران، سوریه و عراق می باشد. (kor,1997) رود فرات طولانی ترین رود جنوب غربی آسیا که از ترکیه سرچشمه می گیرد. طول این رودخانه ۲۷۰۰ کیلومتر بوده و پس از عبور از سوریه وارد عراق شده و به خلیج فارس می ریزد. کم تر از ۳۰ درصد مساحت حوزه این رود در ترکیه قرار دارد ولی ۹۴ درصد از سرچشمه آن در ترکیه قرار دارد.

اولین توافق در مورد آب بین ترکیه و دیگر کشور های حوضه دجله و فرات به سال ۱۹۳۰ بر می گردد که با سوریه در مورد تامین آب شهر حلب بوده است. هم چنین در سال ۱۹۸۷ و هم زمان با شروع عملیات آب بندی سد آتاتورک، ترکیه و سوریه یک موافقتنامه موقتی امضاء کردند که در آن ترکیه متعهد می شود که اجازه جریان حداقل ۵۰۰ متر مکعب آب در ثانیه از رود فرات (حدود نیمی از آب فرات) را به سوریه بدهد. تنها توافق رسمی بین ترکیه و عراق در مورد آب های دجله و فرات در سال ۱۹۶۶ و در زمان ملک فیصل دوم پادشاه عراق امضاء شد ولی در این توافق نامه ساخت سد و بند بر روی رودخانه ها مورد اشاره قرار نگرفته است. هم چنین طبق توافق نامه ای که در سال ۱۹۸۹ عراق و سوریه در مورد فرات امضاء کردند مقرر شد که سوریه ۴۲ درصد و عراق ۵۸ درصد از آب خروجی از ترکیه را به خود اختصاص دهند.

از سال ۱۹۷۴ که ترکیه و سوریه به پر کردن سد های خود پرداخته اند میزان آب جاری به عراق به میزان یک چهارم مقدار معمولی خود رسیده است. ساخت سد الثوره در سوریه که جریان آب فرات را به میزان ۲۴ درصد کاهش می داد موجب بروز بحران در در روابط سوریه و عراق در سال ۱۹۷۷ شد و عراق نیرو های نظامی خود را به مرز سوریه فرستاد و تهدید کرد که سد را منفجر خواهد کرد ولی بحران از طریق میانجی گری روسیه و عربستان حل و فصل شد. (Topkaya,1998:3) این سه کشور عمده مصرف کننده آب در حوضه دجله و فرات مواضع متفاوت و متناقضی در مورد استفاده و میزان سهم خود از آب دارند که به طور خلاصه مورد اشاره قرار می دهیم : الف – ترکیه به عنوان کشوری که در ابتدای جریان آب قرار دارد و برای خود حق مطلقی برای آب های سرچشمه گرفته از خاکش قائل است و ادعای همسایگانش را مبنی بر حق  اولیه (بر آب) به طور قاطع رد می کند و برای تاکید بر نظرگاه هایش بر نظریات استفان مک کافرتی تکیه می کند. ترکیه در مورد این رودخانه ها یک نوع مصرف بهینه را توصیه می کند و معتقد است باید سیستم آبیاری این کشور ها اصلاح شود و هم چنین ترکیه ادعا می کند که احداث سد موجب تنظیم جریان منظم آب به همسایگان می شود و می گوید که در سال های خشک سالی ۱۹۸۹-۱۹۹۱ نوسان آب زیاد بوده و با این که جریان طبیعی فرات کم تر از ۵۰ متر مکعب در ثانیه شده بود ولی ترکیه با رها کردن آب از پشت سد ها این میزان را به ۵۰۰ متر مکعب در ثانیه افزایش داد. (Tobkaya,1998:10)

ب – سوریه به عنوان کشوری که در میان مسیر رود قرار دارد بنا به مصلحت سیاسی دو استدلال را مورد استفاده قرار می دهد و در ارتباط با آب رفتار متناقض را در پیش می گیرد. از یک طرف بر روی رودخانه برموک چندین سد احداث کرده و جریان آب این رودخانه به اردن و اسرائیل را کاهش داده است و از طرف خواهان عدم احداث سد از سوی ترکیه است.(Topkaya,1998:11) سوریه معتقد است که رود های دجله و فرات بین المللی هستند و باید قواعد رود های بین المللی و حق استفاده تاریخی مورد تاکید قرار گیرد و باید آب این رودها با توجه به نیاز های هر یک از کشور ها و با استفاده از فرمول های ریاضی مرسوم تقسیم شود.(Klass,2003)

ث – عراق که پس از ترکیه و سوریه آخرین کشور در مسیر رود های دجله و فرات می باشد و وابستگی شدیدی به هر دو رودخانه دارد به طوری که تقریبا ۸۵ درصد نیاز آب مردم عراق از طریق این رود ها تأمین می شود و حدود. ۳ – ۱ میلیون هکتار زمین کشاورزی توسط این رود ها آبیاری میشود. بنابراین عراق مدعی مسیر طبیعی رود ها و حق تاریخی بر آب برای مردم جنوبی بین النهرین از زمان شروع تمدن یمن از ۶۰۰ سال قبل می باشد و معتقد است باید نیاز ها محاسبه شود و ترکیه حداقل اجازه خروج ۷۰۰ متر مکعب آب در ثانیه را بدهد.(Seligman,2008:39)

پروژه گپ

نزدیک به ۴۰ درصد از زمین های قابل کشاورزی در ترکیه در آناتولی جنوب شرق قرار دارد که این زمین ها از کم آبی رنج می برند. ترکیه با هدف آبیاری بیش تر این زمین ها و هم چنین توسعه الکتریسیته پروژه گپ را در سال ۱۹۸۳ شروع کرد. این پروژه بزرگ ترین و جامع ترین نوع خود در جهان است. علاوه بر کشاورزی و تولید برق آبی مسائل اقتصادی، اجتماعی هم چون صنعت، حمل و نقل، معدن، ارتباطات، بهداشت، آموزش، توریسم و مسائل زیر بنایی را در بر می گیرد و شامل ۱۳ پروژه عمده و ۲۳ سد و ۱۹ نیروگاه برق آبی بر روی شعبات رود های دجله و فرات می باشد و هزینه اجرای آن بالغ بر ۳۲ میلیارد دلار است. (Kibaroglu,2007:135-145)این پروژه باید تا سال ۱۹۹۰ به اتمام می رسید که تکمیل آن تا سال ۲۰۱۰ به تعویق افتاد. پس از تکمیل این طرح سوریه ۴۰ درصد و عراق ۸۰ الی ۹۰ درصد آب فرات را از دست خواهد داد. در سال ۱۹۹۰ در اثر بر آب بستن سد آتاتورک جریان آب فرات به مدت یک ماه کاملا قطع شد. این پروژه  ۷/۱ میلیون هکتار از زمین های منطقه که شامل ۲۰ درصد از کل زمین های قابل آبیاری ترکیه است را آبیاری کرده و سالانه ۲۷۰۰۰ مگاوات ساعت برق که حدود ۲۲ درصد از پتانسیل برق آبی ترکیه خواهد بود را تولید خواهد کرد. تا سال ۱۹۹۸، ۷۵۰۰ مگاوات ساعت آن  نصب شده بود.(Sahan andetal,2001:3) پس از تکمیل آن سالانه ۵۰ میلیارد متر مکعب آب که ۲۸ درصد پتانسیل آبی ترکیه است ذخیره خواهد شد و هم چنین بیش ۵/۲ میلیون شغل مستقیم در این منطقه ایجاد شده و درآمد مردم منطقه ۵ برابر افزایش خواهد یافت.(wolf and newton,2008:3)

حل و فصل اختلافات و بحران هایی که بر سر آب بین کشور ها به وجود می آید حداقل از دو جهت دشوار است اول این که در حال حاضر قانون قاطع و صریح بین المللی برای حاکمیت و تقسیم آب بین کشور ها و جوامع ذی نفع وجود ندارد و یک سوم رودخانه های جهان همچون دانوب در اروپا تابع قرارداد های خاص محلی و منطقه ای هستند و توافق نامه هلسینکی در سال ۱۹۶۶ میلادی در اتباط با استفاده  از رودخانه های بین المللی بر این نکته تاکید دارد که هر کشوری در داخل مرز های خود به طور منصفانه حق استفاده از آب های حوضه بین المللی را دارد. کمیسیون حقوق بین الملل نیز که در سال ۱۹۹۱ اولین پیش نویس خود را تحت عنوان قانون استفاده های غیر کشتی رانی از رودخانه های بین المللی ارائه کرد چهار اصل استفاده معقول و عادلانه از آب های مشترک، التزام به عدم آسیب رسانی محسوس به سایر کشور های کنار رود و ……، التزام عمومی به همکاری و تبادل مستمر آمار و اطلاعات را توصیه کرده است. (wolf,1998:252)   عدم قاطعیت و شفافیت قوانین بین المللی مانع از حصول توافق بین کشور ها می شود. دوم این که بحران های ناشی از آب جزء ژئوپلیتیکی محسوب می شوند که بر خلاف بحران های سیاسی که در کنفرانس ها حل می شوند دیرپا بوده و به راحتی قابل حل و فصل نیستند چرا که منازعه بر سر یک ارزش جغرافیایی مثل آب است و ارزش های جغرافیایی در یک کشور نیز جزو منافع ملی تلقی می شوند و دولت ها به آسانی نمی توانند بر سر منافع ملی دست به معامله بزنند. پس رقابت بر سر آب های مشترک دارای خصلت تنش ماندگار است و مانع توسعه می باشد.

حال از یک سو عدم موافقتنامه جامع و وجود دیدگاههای متناقض بین کشورهای این حوزه در مورد آب و از سوی دیگر ترکیه با دارا بودن موقعیت فرادستی ،  درصدد اجرای طرحها و پروژه های گسترش فعالیت در بخش کشاورزی ،توریستی و…. برآمده که  منجر به تنش آبی و فراگیر تر شدن هیدروهژمونی ترکها می گردد.

————————————————————————————————————————————————————————————————-

۱٫encarta reference library (2007) encarta encyclopedia cd.

۲٫kor,  tevfik emin (1977), tigris-euphrates dispute. Ice case studies.

www.american.edu/projects/mandala//ted/ice/tigris.htm

۳٫Wolf, Aaron T (1998), Conflict and cooperation along international waterways, water policy, No.1, PP.251-265.

۴٫Klaas, Erwin e (2003),potential for water wars in the 21 st century, presentation to college for seniors lecture series : lowa state university.

۵٫Sahan,emci and et al (2001) ,sustainable management of international river , case study: southeastern Anatolia project in turkey, supervised by: gabriela friedl and Alfred wuest . swiss federal institute of technology, Zurich.

۶٫Seligman , Daniel (2008) , world s major rivers : an introduction to international water law with case studies , Colorado river commission of Nevada , las vegas

۷٫Kibaroglu , aysagul (2007) politics of water resources in the Jordan ,nile and tigris-euphrates :three river basins , three narratives , perceptions ,spring 2007.