نقش هواشناسی در تحقق اهداف پدافند غیرعامل /به بهانه هفته پدافند غیرعامل

امروزه زندگی بشر با وجود رشد فراوان در حوزه های مختلف و ایجاد توهم امنیت و آسایش فردی و اجتماعی، همواره با آسیبها و بحران‌های گوناگونی همراه بوده که بیش از هر زمان دیگری آدمی و زندگی مدرن وی را با آسیبهای جدی مواجه نموده است. گویا این مخاطرات، از همان آغاز هبوط انسان، همزاد او بوده که با آن دست و پنجه نرم کرده و گاه این مخلوق متفکّر سرمست از پیروزی در مقابل حوادث دوران گشته و گاه نیز طبیعت خشن و یا قدرتِ همنوعش، وی را به زانو در آورده و بر لبه پرتگاه نابودی نهاده است. بشر با این پیشینه و با تعلیم آسمانی و الهام از طبیعت و گذشتگان؛ و البته به کارگیری عقل و علم خود، همواره سعی در مقابله با مخاطرات طبیعی و غیرطبیعی داشته و در گذر زمان جهت کاهش آسیبها، به انواع راهها، برنامه ها و ابزارها متوسل شده است.

با رشد تکنولوژی و فناوری در بخشهای مختلف نه تنها امنیت، ثبات و آرامش نصیب آدمی نشده است، بلکه هر زمان که می گذرد انسان بیشتر از گذشته، خود را نیازمند تلاش و به کارگیری ابزارها و امکانات نوین و اقدامات پیشگیرانه ی جنگ افزاری و غیرنظامی برای آمادگی و مقابله با تهدیدات احتمالی می بیند که ممکن است آسایش وی را در ابعاد گوناگون به مخاطره اندازد.

خطراتی که ممکن است امنیت و ثبات بشر را به ویژه در بُعد اجتماعی و ملی، تهدید کند، در دو بخش طبیعی و غیرطبیعی می توان خلاصه کرد که می طلبد همه توانها و نیروهای سخت افزاری و نرم افزاری در همه ابعاد؛ و عزم ملی و اجتماعی برای آمادگی و رویارویی با هرگونه تهدید ناشی از آنها بسیج شود تا جامعه از بحرانها و خسارتهای احتمالی تا حد ممکن مصون مانده و آسیبها به حداقل برسد.

قدر مسلّم در مواردی، آمادگی و رویارویی غیر نظامی در برابر بحرانها برای یک جامعه، می تواند بسیار موثرتر از به کارگیری جنگ افزار باشد. این بدان معنا نیست که توان و عملیات نظامی در مقابل تهدیدات دشمن به فراموشی سپرده شود لیکن در مقابل تهدید و مخاطرات طبیعی، دفاع و مدیریت غیرنظامی و آگاهی بخشی در این زمینه می تواند در مدیریت بحرانها و کاهش آسیبها بسیار مفید واقع افت. هرچند در آثار مثبت این دفاع غیر نظامی در مواقع جنگ نیز که از آن به عنوان “پدافند غیرعامل ” یاد می شود، شکی نخواهدبود.

پس می توان گفت: “پدافند غیرعامل” نوعی دفاع غیر نظامی در مقابل مخاطرات طبیعی و غیرطبیعی است و به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌گردد که به جنگ‌افزار نیاز نداشته و با اجرای آن می‌توان از تلفات جانی و خسارات مالی به تجهیزات و تاسیسات حیاتی و اساسی نظامی و غیرنظامی جلوگیری نموده یا میزان این تلفات و خسارتها را به حداقل ممکن کاهش داد.

به دیگر سخن، “پدافند غیرعامل” به معنای کاهش آسیب‌پذیری در هنگام بحران، بدون استفاده از اقدامات نظامی و صرفاً با بهره‌گیری از فعالیت‌های غیرنظامی، فنی و مدیریتی است.

اهمیت “پدافند غیرعامل” از آنجا نمایان می شود که در اجرای آن تمام نهادها، نیروها، سازمان‌ها، صنایع و حتی مردم عادی می‌توانند نقش موثری داشته باشند. در حالیکه در پدافند عامل و جنگی در برابر دشمن، تنها نیروهای مسلح و ارگانهای مرتبط با آنها عهده دار مسئولیت هستند. بر این اساس یکی از حوزه هایی که می تواند نقش موثر و تعیین کننده ای در “پدافند غیرعامل” داشته باشد، هواشناسی و علوم مرتبط با آن در دولت و بخش خصوصی است.

انسان از دیر باز با توجه به نقش و اثرات آب و هوا در زندگی و نحوه فعالیت بشری، به این علم توجه نموده و در زمانها و مکانهای مختلف بسته به نیاز خود، پدیده های جوی را به سبکهای گوناگون مورد بررسی قرار داده است.

امروزه هواشناسی با تکیه بر پیش بینی پدیده های جوی و تغییرات آب و هوایی، بسیاری از امور تخصصی و عمومیِ روزمره آدمی را به خود وابسته کرده است. علمی تخصصی و کاربردی که حقیقتاً دنیای پیشرفته امروزی، از نقش تعیین کننده آن در حوزه های مختلف زندگی بشری و اهمیت بهره گیری از آن آگاهی یافته که حتی روزی را در جهان به نام این علم بی بدیل نامگذاری کرده و سازمانی بین المللی و تخصصی را تشکیل داده که در حال حاضر بیش از ۱۹۰ عضو را از کشورهای جهان به خود جذب نموده است.( ۲۳ مارس، روز جهانی هواشناسی و سازمان جهانی هواشناسی WMO)

در ابتدا در دوره های جنگ جهانی اول و دوم به دلیل نیاز به اطلاعات هواشناسی و مبادله های بین المللی برای عملیات نظامی و حمل و نقل هوایی، این علم شکوفا گردید و ضرورت وجود هواشناسی در حوزه جنگ، سبب شد تا گام های موثری در جهت بهره گیری از این علم برداشته شود اما به نظر می رسد که در حال حاضر بشر بر این مهم واقف شده است که سوای بخش نظامی، خود را در حوزه‌های متنوع اجتماعی، افتصادی، فرهنگی و حتی سیاسی، نیازمند توسعه هرچه بیشتر علم هواشناسی می بیند که در جوامع توسعه یافته نیز، مدیریت های مختلف را بر اساس اطلاعات و میلیونها داده تخصصی همین علم برنامه ریزی می نمایند. اما کدام فعالیت جامعه انسانی است که به نوعی نیاز به اطلاعات جوی و آب و هوایی نداشته و متاثر از نقش بی بدیل هواشناسی نباشد؟ حقیقتاً بیشتر فعالیتهای اجتماعی و همسو با زندگی روزمره بشری در زمین، همچون: عمران و آبادانی شهری، راه و حمل و نقل زمینی، دریایی و هوایی، کشاورزی و زراعت، بهداشت و سلامت، ورزش، کاهش بلایا و انرژی های نو، صنایع گوناگون و گردشگری و دهها حوزه دیگر همه و همه متاثر از نقش اساسی و محوریِ هواشناسی بوده و خواهدبود. به عبارت دیگر، این علم به ویژه توسعه هواشناسی کاربردی (تهک) در بخش های مختلف، نقش موثر و غیر قابل انکاری در ایجاد رفاه برای بشریت در گذشته و حال داشته که کشور ما نیز از این حوزه مستثنی نبوده است؛ به طوری که با برنامه ریزی های مدون در سرویس های مختلف هواشناختی، آبشناسی، هوانوردی و دریایی، کشاورزی و … کمک های شایانی به حفاظت از جان و مال مردم در برابر بلایای طبیعی، افزایش رفاه اقتصادی و اجتماعی در همه بخش های جامعه مانند امنیت غذایی، منابع آبی و حمل و نقل، عمران و آبادانی و حفاظت از محیط زیست ایجاد کرده است. بطور کلی هواشناسی توانسته است نقش بسزایی در انجام فعالیتهای توسعه پایدار یک جامعه در جهت رسیدن به امنیتی باثبات ایفا نماید. در واقع به جرات می‌توان گفت که علم هواشناسی نیاز اساسی بشر امروزی برای رسیدن به یک زندگی آرام و امن توام با رفاه و توسعه پایدار است که یکی از اهداف اصلی در اجرایی نمودن “پدافند غیرعامل” در جامعه می باشد.

تاریخچه زمین حکایت از این دارد که این کره خاکی در طول زمان حوادث طبیعی زیادی را به خود دیده است که کشور ایران نیز با توجه به موقعیت جغرافیایی خود، همواره در معرض این خطرات طبیعی همچون زلزله، طوفان، سیل، رانش زمین و خشکسالی و … بوده که علاوه بر ابنکه ثبات، پایداری و توسعه کشور را به مخاطره انداخته، زیان های جانی و مالی غیرقابل جبرانی را نیز بر کشور تحمیل نموده است. با توجه به اینکه وظیفه اصلی هواشناسی نیز پایش مستمر جو و پدیده های جوی تعریف شده است، گاهاً سرمایه‌گذاری هر چند اندک در این حوزه، نتایج مثبت فراوانی را در کوتاه مدت به دنبال خواهدداشت و با مدیریت صحیح و به روز اطلاعات هواشناسی، این نیرو و توان به این بخش تزریق می شود که نقش سازنده و موثری در مدیریت بحرانهای ناشی از مخاطرات طبیعی بازی کند. وقتی “پدافند غیرعامل” را مجموعه اقداماتی می دانیم که قبل از خطر انجام می گیرد و در هنگام بروز هرگونه تهدید طبیعی و غیرطبیعی، موجب کاهش آسیب پذیری جامعه انسانی، ساختمان‌ ها، تاسیسات، تجهیزات، اسناد و شریان های حیاتی کشور می گردد، پس هواشناسی در پیش بینی، آگاهی بخشی و اطلاع رسانی هر گونه خطر وقوع حادثه ای طبیعی، در راس هرم مدیریت بحران در جهت کاهش خسارتهای احتمالی ناشی از مخاطرات جوی قرار می گیرد. سند اثبات این ادعا نیز با نگاهی تحلیلی به اهداف “پدافند غیرعامل” قابل دفاع خواهدبود که زیر اشاراتی مختصر خواهدشد.

 یکی از اهداف “پدافند غیرعامل” حفاظت از جان مردم عنوان شده است که در پیش بینی و اطلاع رسانی پدیده های جوی مخاطره آمیز، نقش بی بدیل هواشناسی انکارناپذیر بوده و به مدد اطلاعات و آمار هواشناسی و نیز پیش بینی به موقع می توان خسارات جانی ناشی از این حوادث را به حداقل رساند.

یکی دیگر از اهداف “پدافند غیرعامل” حفاظت از زیرساختهای حیاتی است که در تحقق این هدف هم همانند حفاظت از جان انسانها، هواشناسی نقش اساسی می تواند داشته و به طور کلی ایجاد هرگونه تاسیسات زیر بنایی و محافظت از این شریانهای حیاتی نظیر احداث سد و جاده، راه آهن و احداث فرودگاهها و بنادر و شبکه های آبیاری، حفظ منابع آب و خاک، حفاظت جنگلها و منابع طبیعی، حفظ محیط زیست، جلوگیری از آلودگی هوا، دسترسی به انرژی های سالم و ارزان، توسعه منابع غذایی و در یک کلام تمام عوامل لازم برای دست یافتن به توسعه پایدار، داشتن اطلاعات و آمار و داده های هواشناسی و استفاده بهینه از این اطلاعات و کاربردی نمودن آن می باشد.

از دیگر اهداف “پدافند غیرعامل” می توان به تامین نیازهای مردم اشاره کرد که در بعد فردی و اجتماعی قابل بررسی بوده و تامین اصلی ترین آنها، یعنی نیاز زیستی و امنیتی در گرو تقویت و حمایت از دانش هواشناسی است. به عنوان نمونه، در حوزه بهداشت و سلامت می توان گفت که تغییرات ناگهانی در درجه حرارت و یا سردی و گرمی هوا و نیز افزایش آلودگی شهرها به ویژه مراکز صنعتی، در نتیجه پدیده وارونگی دما و دیگر پدیده های جوی، منجر به گسترش بعضی از بیماریها و بروز خطرات جانی و خسارات مادی به جامعه می گردد، هواشناسی می تواند با آگاهی دادن به موقع به مردم و مسؤولان این آسیبها را تا حد زیادی کاهش دهد و یا در خصوص ارتباط هواشناسی با کشاورزی و به ویژه در تامین اساسی امنیت غذایی جامعه، نقش هواشناسی نباید به فراموشی سپرده شود. توضیح اینکه: امر کاشت، داشت و برداشت محصولات کشاورزی بدون در نظر گرفتن پارامترهای جوی دارای بازده اندک و همراه با خسارت احتمالی زیاد خواهدبود. هواشناسی علاوه بر تحقیقات در مورد سازگاری گونه های مختلف گیاهی با آب و هوا در تعیین مناسب ترین زمان کاشت، داشت و برداشت محصول، سمپاشی ـ کوددهی و آبیاری و کاهش خسارت جوی بویژه سرمازدگی و پیش بینی آفات گیاهی، می تواند مسؤولان و کشاورزان را یاری دهد. در این راستا “سازمان هواشناسی کشور” ضمن تاکید بر کاربردی نمودن هواشناسی در حوزه های مرتبط و مورد نیاز جامعه و علی الخصوص بخش کشاورزی و نیز تعامل با نهادهای ذیربط در امر زراعت و سایر حوزه‌ها، گامهای موثری در جهت اطلاع رسانی به کشاورزان و دیگر کاربران در سطح کشور برداشته است.

حفاظت از تاسیسات و تجهیزات نیز که از اهم اهداف “پدافند غیرعامل” برشمرده می شود، می تواند به نوعی در موارد فوق گنجانده شده و مدیریت اطلاعات جوی و توسعه هواشناسی در تحقق آن موثر واقع افتد. همچنین در اجرایی کردن سایر کارکردهای “پدافند غیرعامل” نیز، هواشناسی و علوم مرتبط با آن می تواند نقش سازنده ای ایفا نماید، بر این اساس به جرات می‌توان اذعان داشت که استمرار خدمات هواشناسی و حمایت دولت و بخش خصوصی از آن، خود می تواند از کارکردها و اهداف مقوله “پدافند غیرعامل” باشد؛ چه اصول مسلّم و تایید شده در “پدافند غیرعامل” نیز همچون مقاوم‌سازی و استحکامات و هشدار به موقع، همواره مورد تاکید هواشناسان و کاربدستان مسئول در بخش توسعه کاربرد علوم جوی، خصوصاً در زمینه عمران و شهرسازی و اخطاریه های به موقع در زمان بحرانهای احتمالی ناشی از مخاطرات طبیعی در جهت مدیریت سریع و کاهش آسیبها بوده است.

کوتاه سخن اینکه، هر یک از اصول، کارکردها و اهداف و حوزه های “پدافند غیرعامل” را که تحلیل و بررسی می نماییم، به نوعی هواشناسی در آنها نقش تعیین کننده و اساسی بازی می کند که می طلبد این نقش بی بدیل، مورد توجه دولتمردان و حتی بخش خصوصی قرار گرفته و برای ارتقای کمی و کیفی بخش های مختلف هواشناسی از هیچ کوشش و حمایتی دریغ نگردد تا شاید همگام با کشورهای توسعه یافته و با اهمیت دادن به این حوزه، در جهت رسیدن به امنیت و توسعه روزافزون و پایدار جامعه و تحقق اهداف بنیادی نظام در “پدافند غیرعامل”، گامهای موثری برداشته شود. در این راستا هواشناسان نیز در قسمتهای مختلف سازمان هواشناسی در شبکه وسیع کشور و حتی فعالان این عرصه در بخش خصوصی مسئولیت خطیری در جهت تبیین جایگاه و نقش اساسی هواشناسی در جامعه برعهده دارند که می بایست برای حفاظت از جان و مال همنوعان و نیز کاهش زیان های اجتماعی ناشی از مخاطرات جوی، در انجام وظایف خود کوتاهی نکنند…

این نوشتار با نگاهی کلی، عمومی و مختصر به موضوع پرداخته و بررسی جزئیات و به شیوه ای تخصصی، می تواند در تبیین مسئله بسیار موثرتر باشد.

✍️ عبدالرحمن ابراهیمی

رئیس اداره هواشناسی سینوپتیک شهرستان پیرانشهر ۹۷/۰۸/۰۹