گذاری بر فولکور کوردی با تمرکز بر بیت و باو

پیشگفتار: یکی از شاخص¬های مهمِّ فرهنگی مردم کُرد، ادبیات عامیانه یا شفاهی است؛ ادبیاتی که نسل به نسل، ناقلِ فرهنگ، تمدّن، باورها، رنج¬ها و شادی¬های هر ملّتی از جمله، مردم کُرد به حساب می¬آید.
فولکلور ، فرهنگ یا ادب عامّه که مجموعه¬ای از عقاید، اندیشه¬ها، آداب و رسوم، قصّه¬ها، ترانه¬ها و اشعار ساده و ابتدایی یک ملّت را به وجود می¬آورد با فرهنگ خواص و ادبیات رسمی آن ملّت، تفاوت¬هایی دارد و خود می¬تواند به عنوان نوع ادبی مستقل، در ردیف دیگر انواع ادبی یک زبان، مطرح و مورد بررسی قرار گیرد .
فولکلور یا فرهنگ مردم، در دو بخش مادی و معنوی قابل بررسی است؛ بخش مادی؛ چون، لباس، مسکن، پیشه¬ها، نقش و نگارها، خوردنی¬ها، نحوه کسب و کار و شیوۀ زندگی مردم و در بخش معنوی یا ادب شفاهی، افسانه¬ها، اسطوره¬ها، ضرب المثل¬ها، ترانه¬ها ، لالایی¬ها، باورهای مردم، چیستان¬ها، طنز و لطیفه مورد بحث و بررسی قرار می¬گیرد .پس به گزاف نرفته¬ایم اگر چون واسیلی نیکیتین معتقد باشیم:« ادبیات کردی (شفاهی و رسمی) بیش از هر چیزی، خود، فولکلور کردی است.»

بیت، یکی از انواع مهم فولکلور کوردی:
– منظومه¬های داستانی، حماسی و شفاهی مردم کُرد را «بیت» (Bayt)، «چریکه» یا (Črika) «هوزان» (Hozan) می¬گویند که اکثر، اوزانی هجایی، مابین چهار تا شانزد هجا دارند گرچه وزن رایج آن¬ها، هشت تا دوازده هجا است .
– در زبان کُردی «بیت» به منظومه¬های عامیانه¬ای اطلاق می¬شود که توسّط اشخاص ده¬نشیتن و بی¬سواد سروده شده است. این منظومه¬ها غالباً طولانی و مفصّل هستند؛ زیرا موضوع آن¬ها، اغلب وقایع تاریخی و اتفاقات مهم است که در محلّی روی داده است .
– «چریکه» یا «بیت» عبارت است از یک سلسله منظومات، حماسه¬های قهرمانی مهیّجِ عشقی و ملی که زیبایی، نکته¬سنجی، بزرگی موضوع، نکات آموزنده، دقّت و صراحت، ملاحت و شیرینی آن از حدّ وصف خارج است .
– «بیت»ها آینه¬های صاف و صیقلی هستند که خواسته¬ها و آرمان¬ها و آرزوهای و جهانبینی¬های دیرینۀ قوم کرد را در طول تاریخ در آن بازتاب داده¬اند، این منظومه¬های عشقی و قهرمانی که توسّط«گورانی بیژ» یا «بیت¬خوان» خوانده می¬شد، در اکثر موارد، جوّی اندوهگیبن و تراژدی دارند .
مشابهتِ «بیت» : بیت و واژه¬های مشابه آن در موسیقی و آثار فولکلوریک سایر نقاط کشور نیز به کار رفته است؛ چنانکه در آذربایجان، ترانه¬های محلّی را «بویاتی یا بیاتی» می¬نامند. بنا به نوشتۀ آقای ابوالقاسم فقیری یک نوع ترانه در فارسی وجود دارد که آن را «واسونگ یا بیت» می¬گویند.(ابوالقاسم فقیری، ۱۳۸۴، ص ۲۵) کلمۀ «بیات» نیز شاید در موسیقی با بیت متناسب باشد. از طرفی کلمۀ «بند» که در این بیت¬ها تکرار شده است، بعید نیست به تدریج به شکل «بیت» درآمده باشد. «بیت¬ها» اساساً بندبند هستند؛ یعنی از مجموع بندها «بیت» تشکیل شده است. بندها، مجموعه¬ای از مصراع¬ها هستند که قافیۀ واحد دارند، چون برای شاعر مقدور نیست تمام منظومه را با یک قافیه بگوید، ناچار است آن را بندبند کند، یعنی قافیه را عوض نماید .
منشأ «بیت»ها: متفاوت است، امکان دارد افسانه یا حادثه¬ای تاریخی ملّی، حادثه¬ای محلّی و خاطرۀ یک شکست و پیروزی یا ممزوجی از اینها، هستۀ «بیت¬ها» باشد، ولی در هر حال، روح کلّی «بیت» گویای آرزوها، امیدها، یأس¬ها، تلخکامی¬ها است و مانند افسانه¬ها و سروده¬های دیگر مناطق، خاطره¬ای از خنده¬ها، گریه¬ها و شادی¬ها و ناله¬های بی¬سرانجام انسانی در چنگال سرنوشت و جبرِ غم افزای آفرینش .

تدوین منظومه¬های شفاهی:
منظومه¬های شفاهی کرد از قرن ۱۷ میلادی به بعد به نگارش درآمد و مستشرقین و محقیقنی؛ چون، گرزنی (Garzen)، ژابا، یوستی، میجرسون و اُسکارمان به کردستان آمده به ضبط و جمع¬آوری این بیت¬ها پرداخته¬اند لذا اولین جرقۀ تدوین این منظومه¬ها به شیوۀ جدید از جانب مستشرقین بوده است و ما همچون استاد هیمن موکریانی(در مقدمه تحفه مظفریه) می¬پذیریم که این خدمت به هر نیّتی صورت گرفته باشد قابل تحسین است
سابقه منظومه¬های مکتوب:
اگر از بیت¬ها و چریکه¬های مردم کُرد بگذریم که بخشی مهمّی از ادبیات شفاهی را شکل می¬دهند . در مورد منظومه سرایی به صورت مکتوب در بین کُردان، آگاهی چندانی در دست نیست؛ جز اینکه سرایش اولین منظومه موجود، اثر خانا قبادی به نامِ «خسرو شیرین» سال ۱۱۵۳ قمری، ثبت شده است بعد از آن در سال ۱۱۸۴ هجری، تاریخ به پایان رسیدن «شیرین و فرهاد» سرودۀ ملا شفیع گورانی است، همچنین تاریخِ سرایش منظومۀ «مم و زین »که جزو کهن¬ترین منظومه¬های کردی است به قرن ۱۶ میلادی (۱۱ هجری) بر می¬گردد. عطف به موارد فوق، تاریخ منظومه سرایی در بین کُردان نیز نمی¬تواند قبل از قرن یازدهم هجری (شانزدهم میلادی) باشد .

وزنِ بَیت¬ها:
این منظومه¬ها از حیث وزن و قافیه با اشعار معمولی اختلافی کلّی دارند؛ اگر بگویم وزن بیت¬ها، هجایی است از حقیقت دور نیست ولی وزن آن¬ها، وقتی کامل می¬شود که با آواز خوانده شوند… مانند تصنیف و ترانه¬های معمولی، این بیت¬ها با آواز توأم هستند و هیچگاه بدون آواز خوانده نمی¬شوند گاهی هم ممکن است در بعضی بیت¬ها چند عبارت منثور آمده باشد، آن گاه گوینده آواز خود را قطع کرده، مانند حرف زدن معمولی ولی با صدای بلندتر آن عبارات را بیان می¬کند . به دیگر سخن اشعار بیت گاهی هجایی است و گاهی یک مصراح از بیت ممکن است بلندتر یا کوتاه¬تر از مصراع قبلی باشد.
بیت از بندهای گوناگون ساخته شده است؛ در برخی از آن¬ها خواننده، ممکن است چند مصراع از آن را در آخر هر بند تکرار کند که در فرجام شکلی از ترجیع¬بند به وجود می¬آید .
بیت¬ها از لحاظ قافیه، چندان مقیّد به قافیه نیستند بلکه گاه با اضافه کردن الف و نون (ان) و کلمات هم آوا یا کوتاه و بلند کردن صدا و کلمات، وزن بیت را می¬سازند.
چند ویژگی بیت:
۱- بیت¬ها، همیشه حاوی داستان¬های عاشقانه، اجتماعی، عرفانی، ملّی و اخلاقی هستند؛
۲- در اکثر بیت¬ها، روح حماسی بر دیگر زمینه¬ها می¬چربد و بخش مهم از ادبیات شفاهی مردمِ کرد محسوب می¬شوند؛
۳- همیشه خواب و پیش بینی قهرمانانِ بیت درست از آب در می¬آید؛ مانند خواب «مال مال» بعد از برگشتن از سفر دربارۀ معشوقه¬اش؛
۴- بیت¬ها، نکته¬سنجی¬ها، و پیام¬های آموزنده¬ای با خود دارند؛
۵- در این گونه منظومه¬ها، همیشه قهرمانان، جوانان کُرد توأم با اغراق و غلو توصیف می¬شوند؛
۶- در اکثر بیت¬ها، غم و حزن، تراژدی و مرگ قهرمانان بر دیگر جنبه¬های داستانی آن، سایه می¬اندازد؛
۷- دعای عشّاق در بیت¬های کُردی، گیرا و مستجاب است؛مانند دعای مجنون در حق لیلی و برعکی؛
۸- در میان قهرمانان و عشّاق بیت¬های کردی، نوعی ارتباط ذهنی یا تله پاتی وجود دارد؛
۹- سلاست و روانی بیت¬ها از لحاظ زبانی و عدم آغشته شدن آن¬ها به زبان¬هایی چون فارسی، ترکی، عربی و… از جنبه¬های مهم و در خور توجّه بیت¬ها به حساب می¬آید؛.
۱۰- بیت¬ها، وزن عروضی ندارند بلکه شیوۀ سرایشِ آن¬ها سیلابی یا به وسیله تناسب اصوات است و قافیه بیشتر با تناسب اصوات یا اضافه کردن علامت جمع (ان) ساخته می¬شود؛
۱۱- مقدمۀ بیت¬های کردی و چه بسا پایان و اواسط بیت¬های، حاوی نغمه¬های آسمانی و عرفانی است که با عباراتی ساده و بی¬تکلیف بیان می¬شود؛
۱۲- فریب و حیله¬های جنگی در میانِ قهرمانان داستان یکی از شگردهای نبرد است؛
۱۳- سرایندۀ این منظومه¬ها یا بیت¬ها معلوم نیست امّا هر بیت بر یک بستر واقعی از حوادث مردم کُرد شکل گرفته است. هر چند سرایشِ برخی از بیت-ها را به مرحوم علی برده شانی منسوب است .
۱۴- ملودی و موسیقی بیت با دیگر اشعار کُردی کاملاً متفاوت دارد و در اصل اینگونه منظومه سرایی در میان کُردان فقط برای سرایش منظومه¬های داستانی به کار می¬رود؛
۱۵- در سرایش این منظومه¬ها شاعران و خوانندگان محلّی و بی¬سواد، نقش بسیار مهمی را ایفا کرده¬اند؛ برهه¬ای که انگیزه و هدفی برای نگارش این بیت¬ها وجود نداشته است، شاعران و خوانندگان محلّی نقش بسیار مهمی در حفظ و انتقال آن¬ها به نسل¬های بعد از خود ایفا کرده¬اند؛
۱۶- بیت¬ها، اکثر با آلاتی؛ چون شمشال (Shmshal) یا نی، بلور (Blver) و در خارج از کردستان ایران گاه با سازهایی چون دیوان و سُرنا نیز خوانده می¬شدند؛
۱۷- بیت¬ها، در طول سده¬های مختلف، بخش روحی و روانی مردم را تأمین کرده¬اند و مردم کُرد با غم¬های قهرمانان داستان گریسته¬اند و با شادی¬های آن قهرمانان شاد شده¬اند؛
۱۸- عشق مطرح و جاری در بیت¬های کُردی عشقی پاک و منزّه است اگرچه به پای عشق عرفانی نرسد امّا متعالی و پاک است؛
۱۹- بیت¬ها، همیشه بعد از متأثر شدن وجدانِ عمومی از حادثه یا اتفاقی سرورده شده¬اند؛
۲۰- هر بیت با یک مقدمه همراه است و به صورت نظم و نثر به سبکی شیوا و سلیس ادا می¬شوند؛
۲۱- گاه عشق زمینی نردبانی برای عشقِ آسمانی خواهد شد؛ چون داستانِ مم و زین و شیخ صنعان؛
۲۲- در بیت¬های کُردی، زنان، نقشی فعال و تأثیر گذار دارند و چه بسا چونان قهرمانی حماسی عمل می¬کنند؛ مانند «پریخان» در داستان «برایموک» ؛
۲۳- در میانۀ بیت، قطعاتی موسیقیایی وجود دارند در وصف معشوق، طبیعت و خدا و… که «بند» نامیده می¬شوند؛
۲۴- در بیت¬های کردی، اعمال خارق العاده¬ای وجود دارد؛ مانند خوابیدن پنج ماهۀ مجنون در کنار چشمه، رویدن خاری در میان مَم و زین، خشکیدن چشمه ناصر و مال مال و جوشیدنِ دوباره آن و…؛
۲۵- دین و معتقدات اسلامی، همچنین پذیرش قضا و قدر الهی در بیت¬های کردی ملموس و پررنگ است؛
۲۶- به گونه¬ای شگفت، چندین نفر از قهرمانان و عشّاق بیت¬های کردی عموزاده بوده¬اند؛ مثل «خج و سیامند» «ناصر و مال مال و خاتون اثمر و خاتون ته وریزی » « لیلی و مجنون» «محمد و سیوه خان» «شور محمود و مرزینگان»؛
۲۷- همیشه قهرمانانِ بیت با یک ضدّ قهرمان مواجه هستند.
قسمت¬های بیت
– مقدمۀ بیت که گاه منظوم و گاه منثور است در مدح و ستایش باری تعالی، شکایت از زمانه یا بیان بخشی از داستان نه کامل. این بخش از بیت درواقع حلقۀ اتصال، مابینِ ذهن مخاطب و اصل داستان است؛
– متن یا اصل داستان، که راوی بیت یا همان بیت¬خوان باصدای خود و با کوتاه و بلند کردن هجاها و آوردن کلمات و عبارات مقفّا بر آهنگ و گوش نوازی بیت می¬افزاید؛
– قطعه¬های موسیقایی و تغزّل گونه در طیّ بیت یه فراخور داستان یا مراوده¬های قهرمانان داستان؛
– موخره داستان که در آنجا پایان داستان روشن می¬شود و عباراتی هم به صورت اندرزگونه در مدح و ذمّ زمانه بیان خواهد شد.

– محتوا و درون¬مایۀ بیت¬ها کُردی
– بیت¬ها از لحاظ محتوا می¬توانند در پنج دستۀ جداگانه جای بگیرند هرچند هریک از این گروه¬ها باهم در مواردی تداخل موضوع دارد؛ برای مثال، بیتی می¬تواند غنایی و عاشقانه باشد امّا موضوعات تعلیمی یا حماسی هم در آن باشد.
– ۱- بیتِ غنایی(عاشقانه)حماسی؛ در نوع داستان¬ها گرچه مضمون اصلی عشق است امّا صحنه¬های حماسی و پهلوانی نیز در آن یافت می¬شود؛ مانند: مَم و زین، خَج و سیامند، لاس و خَزال، مهر و وفا، لیلی و مجنون؛
– ۲- بیتِ تاریخی حماسی؛ مانند: دم دم، حمزه آقای منگور، باپیر آقای منگور، سعید و میرسیف الدین بیگ؛
– ۳- بیتِ غنایی(عاشقانه) آسمانی؛ مانند: شیخ صنعان، زنبیل فروش؛
– ۴- بیت¬ِ دینی؛ بر دونوع هستند: أ: برخی زیربنایی واقعی دارند اگرچه در آن مواردی اضافه یا اغراق شده است،مانند: غزای بدر و حنین، قلای خیبر.
– ب: برخی دیگر اساسِ تاریخی ندارند امّا ساخته و پرداختۀ ذهن شاعران هستند با الهام از حوادث مشابه؛ مانند: ، جولندی، حاتم و حضرت علی، غزوات محمد حنیفه.
– ۵- بیتِ تعلیمی؛ با محوریت آموزش و پند آموزی؛ مانند: سَیدَوان، بیت لشکری، بیتِ قبر.

بیت خوانان :
بیت¬ها یا منظومه¬های داستانی که بر گرفته از ماجراهای واقعی مردم امّا آمیخته با توصیفات اغراض است از جانب افرادی به نام بیت¬خوان با بیت بیژ (Bait Bež)، ستران بیژ (Stran Bež) همراه با آلاتی چون شمشال (نی) یا بلور (Blver) در حضور جمع خوانده می¬شد و اکثر در طول شب¬های زمستان، مردم کرد به دورِ این بیت¬خوانان سراپا گوش شده به داستان¬ها و منظومه¬ها گوشِ دل می¬سپردند و همراه با قهرمانان آن داستان احساس شادی یا غم می¬کردند. در این تهییج احساسات، بیت خوانان نیز نقش مؤثری داشتند؛ زیرا با حرکات و همچنین تُن صدای خود بر تأثیر بخشی عمیق بر شنوندگان می¬افزودند.

۱- مرحوم علی برده شانی شاعر دربار بابان¬ها؛
۲- مرحوم ابراهیم خان ارجمندی؛
۳- مرحوم عبدالله درویشی مهابادی؛
۴- آرحمان بکر مهابادی که اُسکارمان بیشتر بیت¬های خود را از وی گرفته است؛
۵- فقه طیران(تیران).
در پیرانشهر :
۱- حه¬مه د¬ی آغای؛
۲- وستا برایم کهنه¬خانه(فیضی)؛
۳- علی بهجت.

مشهورترین بیت¬های کُردی:
آقای عبدالله ایوبیان در مقالۀ «چریکه¬ی کُردی» از حدود ۲۰۰ بیت یا همان منظومه شفاهی اسم می¬برد که در اغلب نقاط کردستان رایج هستند، مشهورترین¬آن¬ها:
۱- ۱- مم و زین ۲- زنبیل فروش ۳- خج و سیامند ۴- لاس و خزال ۵- دم دم ۵- ناصر و مال¬مال ۶- همزه آغای منگور ۷- قوچ عثمان ۸- برایموک ۹- فرهاد و شیرین ۱۰- قبری ۱۱- لشکری

مقالی تحلیلی از دکترکمال روحانی(مدرّس دانشگاه)