آداب و سنّت ­های رمضان در میان اهل سنّت شافعی

 

آداب و سنّت ­های رمضان در میان اهل سنّت شافعی

نویسنده: دکتر کمال روحانی(مدرّس دانشگاه)

 

پیشگفت

      با شروعِ ماه مبارک رمضان در مناطق اهل سنت کُردی زبان، شور و شعفی وصف ناپذیر، جامعه را فرا می­گیرد. مردم مانند دیگر برادران مسلمان خود در اقصا نقاط جهانِ اسلام، خودشان را برای این مهمانی بزرگ خداوند آماده می­کنند. لذا حسبِ سنّت عرفی منطقه و هم با چشم داشت بر احادیث و سنن دینی، رسوم خاصّی در این ماه وجود دارد. از جملۀ این رسوم می­توان به موارد ذیل اشاره نمود:

1. ایراد مواعظ دینی در مساجد: در روزهای منتهی به ماهِ شعبان، و در اکثر روزهای هفته ماه رمضان(یک روز در میان) امامانِ مساجد، قبل از اذان مغرب به ایراد سخنرانی یا موعظه می­پردازند. محتوای بیشتر این مواعظ، بیان فضایل رمضان است و خبر دادن از این میهمانی بزرگ و هم تشویق مردم برای روزه داری و حضور بیشتر در نماز تراویح وحفظ حرمتِ روزه و روزه داران است همچنین است بیان احکام رمضان و…

2. سحر و کبار خوانی (مناجات): یکی از آداب رمضان در مناطق اهل سنت کردی زبان، بلند شدن برای سحری خوردن با کَبارخوانی و مناجات است. در کردستانات از گذشته رسم بر این بوده است برای بیدار کردن مردم به کبارخوانی پرداخته­اند. کبار خوانی یا مناجات به این معناست که افرادی( اخیراً با استفاده از ضبط صوت و رم ریدر) بر بلندگوی مساجد و در گذشته بر بام مساجد و داخل محلّات با صدایی بلند و حزین، اشعاری را در وصف خدا و منقبت رسول اکرم(ص) و اهل بیت علیهم السلام و اصحاب می­خواندند و این کبار خوانی که گاه تا نیم ساعت ادامه دارد اعلانی  بوده و هست که مردم برای سحری خوردن بیدار بشوند. مردم هم با شنیدن این کبارخوانی از خواب بیدار شده و در وقت مقرر،سحری می­خورند.

    شایان ذکر است بعد از سحری خوردن(در فاصلۀ یک ساعت از کبارخوانی اول)، کبار خوانی مجددی به صورت چند دقیقه­ای انجام می­شود با همان مضمون دینی که مردم با شنیدن آن متوجه می­شوند باید از خوردن و آشامیدن دست کشیده خودشان را برای نماز صبح آماده نمایند. بعد از کبار خوانی دوم به فاصلۀ پنج الی ده دقیقه، نماز صبح از بلند گوی مساجد، پخش می­شود.

قابل یادآوری است که کبارخوانی قبل از نماز صبح که از گذشته تا کنون در مناطق کردی زبان اهل سنت رواج داشته است جاتیگزینِ اذان اولی بوده است که طبق سنّت حضرت رسول (ص) در فجر کاذب برای آگاه کردن و بیدارکردن مردم برای نماز صبح خوانده می­شد. و بعد از آن، اذان دوم در فجر صادق خوانده می­شد که اعلان دخول به نماز صبح بود. این رسم هنوز هم ادامه دارد.

3. نماز سنّت تروایح رمضان و وِتر: نام دیگر نماز تراویح ، قیام ماه مبارک رمضان است که مسلمانان در شبهای ماه مبارک رمضان پس از ادای نماز عشاء در مساجد به صورت جماعت به صورت ۱۰ یا ۲۰ رکعتی ادا می­کنند، به صورت ۲ رکعت ۲ رکعت و در بین هر چهار رکعت، استراحت کمی نموده و این دعا را می خوانند:(سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر…) بعد از اتمامِ نماز تراویح، ۳ رکعت نماز وِتر، خوانده می­شود به صورت یک دو رکعتی و یک، تک رکعتی.  از شب ۱۶ ماه مبارک رمضان به بعد  در رکعت آخر نماز سنّت وتر، قنوت خوانده می شود.

شایان ذکر است در نیمۀ اول ماه مبارک رمضان(۱۵روز اول) در اذکار آخر نماز تراویح امام مسجد با صدایی بلند و حزین به ماه رمضان به این شیوه خوش­آمد می­گویند: « مَرحباً اَیا شَهرَ رَمضانَ مرحباً، مرحباً اَیاَ شهرَ الخَیرِ و البرکۀِ و الإحسانِ مَرحباً. مَرحَباً اَیا شَهرَ التّهلیلِ و الذّکرِ و التّراویحِ و تِلاوَۀِ القرآنِ مَرحَباً. اللهمَّ یا حَنّان یا مَنّان یا دیّان یا برهان یا سلطان یا ذالجودِ و الکَرَمِ و الإحسانِ. اللهمَّ إجعَلنا وَ والدَینا مِن عُتقَاءِ شَهر رمضان الّذی أُنزِلَ فیه اَلقرآن و فُتِحَت فیه ابوابُ الجِنان و غُلِّقَت فیه ابوابُ النّیران بِحُرمَۀ التّوارۀِ و الإنجیلِ و الزّبورِ و الصّحفِ و الفُرقان و بِحرمۀِ مُحمّدٍ سیّدِ وُلدِ عدنان. آمین برحمَتِک یا أرحمَ الرّاحمینَ» در نیمۀ دوم ماه مبارک رمضان(۱۵روز آخر رمضان) با رمضان به این صورت با ماه رمضان خدا حافظی می­کند: الوداع اَیا شَهرَ رَمضانَ الوداع ، الوداع اَیاَ شهرَ الخَیرِ و البرکۀِ و الإحسانِ الوداع. الوداع اَیا شَهرَ التّهلیلِ و الذّکرِ و التّراویحِ و تِلاوَۀِ القرآنِ الوداع. اللهمَّ یا حَنّان یا مَنّان یا دیّان یا برهان یا سلطان یا ذالجودِ و الکَرَمِ و الإحسانِ. اللهمَّ إجعَلنا وَ والدَینا مِن عُتقَاءِ شَهر رمضان الّذی أُنزِلَ فیه اَلقرآن و فُتِحَت فیه ابوابُ الجِنان و غُلِّقَت فیه ابوابُ النّیران بِحُرمَۀ التّوارۀِ و الإنجیلِ و الزّبورِ و الصّحفِ و الفُرقان و بِحرمۀِ مُحمّدٍ سیّدِ وُلدِ عدنان. آمین برحمَتِک یا أرحمَ الرّاحمینَ»

4. مراسم شبهای قدر: شبهای قدر در روایات اهل سنّت در ده روزۀ آخر ماه مبارک رمضان مخصوصاً روزهای فرد، یعنی، ۲۱،۲۳،۲۵،۲۷،۲۹ قرار دارد و عدّه­ی زیادی از مردم در این شبها را به احیا می­نشینند و قرآن و نماز و ذکر می­خوانند. امّا آنچه در کردستانات بیشتر به عنوان شب قدر، اشتهار دارد شب ۲۷ ماه رمضان است. در این شب اکثر مساجد، برنامه­های ویژه­ای دارند؛ چون، ذکر، سخنرانی، قرآن خوانی، سرود و تواشیح مذهبی. مراسم شب ۲۷ رمضان تا هنگام سحر ادامه دارد. در گذشته زنان برای نماز تروایح یا شب­های قدر در مساجد حاضر نمی­شدند امّا در دهۀ اخیر، حضور زنان در مراسمات دینی رمضان و نماز جمعه رشد گرفته است و نسبت به گذشته، پُر رونق­تر شده است.

5. صدقات ۲۷ رمضان: در گذشته در محلات و روستاها، در روز ۲۷ رمضان و یا همان سه روز پایانی ماه مبارک رمضان، معتمدین و امام جماعت مسجد به صورت خود جوش، گاو یا گوسفندانی را قربانی کرده و برای عموم مردم محله و مخصوصاً فقرا می­فرستاند که به آن « کاسه جیژنه : کاسۀ عید» می­گفتند. هدف از این صدقات این بوده است که مردم از فقیر و غنی در روز عید رمضان، غذایی درخور و شایسته و تقریباً هم نوع داشته باشند و فاصلۀ طبقاتی در این روز، چندان مشهود نباشد.

   اخیراً به جای قربانی کردن، امامان مساجد یا هیأت امنای مسجد، به جمع آوری پول برای فقرای محله پرداخته و در آخرین روز رمضان به خانوارهای فقیر به تناسب، مبلغی پرداخت می­شود. همچنین برخی از مردم، صدقات خود را به صندوق­های خیریه بخشیده و صندوق­های مذکور آن را به نیازمندان می­بخشند.

6. رسوم افطار و سحری: از رسوم افطار در مناطق اهل سنت، برپایی سفره­های افطاری در خانواده­هاست که هنگام افطار تزئین می­شود. در این سفره­ها، قبل از افطار، می­توان به این موارد اشاره کرد: وجودِ خرما، بامیه و زولبیا، فرنی(ترکیبِ شیر و شکر و آرد برنج)، مشکفی(ترکیب نشاسته وشکر و گلاب)، نان و پنیر و چایی، کاستر. بعد از صرف یک یا چند مورد از موارد ذکر شده، اهالی منزل برای ادای نماز، بلند شده و بعد از ادای نماز مغرب به صورت دسته جمعی بر سفرۀ افطاری حاضر می­شوند.

شایان ذکر است در این ماه سفره­های افطاری در بین فامیل و آشنایان نیز بر قرار است.

7. دید و بازدید شبانه: مردم کردستان بعد از نماز عشاء و تروایح به منزل اقوام و نزدیکان سر زده و دید و بازدیدهای رمضانه به طور مرتب انجام می­شود؛ زیرا، بسیاری از مردم تا سحر بیدار می­مانند و این بیدار بودن، فرصتی است برای دیدارهای شبانه.

8. فطریّه یا زکات بدن: شخصِ واجدِ شرایط، زکاتِ فطر خود و زکات فطر هر فرد از مسلمانان را که نفقه­اش بر عهدۀ اوست و به میزانِ یک صاع از قُوتِ شهر خودش پرداخت می­کند (یک صاع، تقریباً برابر است با ۳۰۰۰ گرم (سه کیلو گندم یا قوت غالب).پرداختِ فطریه در مناطق اهل سنّت کُردی زبان به طور غالب در دهۀ آخر رمضان به فقرا و نیازمندان پرداخت می­شود.

9. عید رمضان(فطر): بعد از یک ماه، روزه داری، اهل سنّت؛همچون دیگر برادران دینی‌شان در اقصا نقاط جهان، عید فطر را جشن می­گیرند. بعد از آن‌که پایانِ ماه رمضان و حلول ماه شوّال محقق گشت؛ شب هنگام، مردم بعد از نماز عشا در مسجد جمع شده و «تکبیر» می‌زنند به این صورت که امام جماعتِ مسجد با لحنی خوش، آیاتی را از سوره رحمان، کهف یا اسراء می­خواند و در پایان هر آیه، مردم با لحنی موزون تکبیر می­زنند: «الله اکبر، الله اکبر، الله اکبر،لا اله الله و الله اکبر و لله الحمد.» سپس، امام جماعتِ مسجد به درگاه خداوندی دعا کرده و مردم نیز «آمین» می­گویند. آن­گاه، حاضران مسجد به هم تبریک گفته و راهی خانه می­شوند. فردای آن شب، صبح برای مردم برای ادای نماز عید رمضان در مسجد حاضر می­شوند.  بعد از خواندنِ نماز عید و گوش دادن به خطبه و دعای استجابتِ عمل نیک‌شان به آستان خداوندی، دوباره با هم دست داده و روبوسی می‌کنند و به منزل بر می­گردند. در مناطقِ کردستان، رسم بر این بود که برای صبح، بهترین غذا را تدارک می­دیدند امّا در حال حاضر، بیشتر مردم، غذای گرم و خوب را به ظهر منتقل کرده، صبح، صبحانه­ای ساده، صرف می­نمایند. بعد صرف صبحانه « نانی گیژنه» فامیل و اقوام و دوستان به هم سر زده و عید را به هم تبریک می­گویند و از مبارکی این جشن فرخنده، خیلی از کدورت‌ها و نارحتی­ها به صلح و آشتی بدل  می­شود .

   نماز عیدین (عید قربان و رمضان) عبارت است از دو رکعت نماز سنّت که در روز عید، حدود نیم ساعت بعد از طلوع آفتاب به جماعت یا انفرادی خوانده می­شود و تا نزدیک ظهر، وقت آن باقی است.

10. مراسم« نیو جیژنان»: این رسم از رسوم خیلی با ارزش در مناطق اهل سنّت است و آن بدین معناست اگر خانواده­هایی در فاصلۀ اعیادی؛ چون، رمضان، قربان، مولود، یکی از بستگان­شان فوت کند یا به مصیبتی گرفتار شوند. در روز عید، مردم زیادی از اهل محل و بستگان و آشنایان برای دلداری و تسلّا بخشی به منزل متوفّا یا حادثه دیده می­روند و بعد از نشستی و صرفِ چایی به آن­ها دلداری می­دهند.

   همچنین یکی دیگر از مراسمات« نیو جیژنان» این است که خانواده­ها یا افرادی که از هم کدورتی به دل دارند یا قهر و دعوایی فی مابین صورت گرفته است به صورت وساطت، طرفین را به فرخندگی عید به منزلِ همدیگر برده و آن­ها را با هم آشتی می­دهند. یکی دیگر از مراسمات نیو جیژنان سر زدن به بیماران و معلولان است.

  دکتر کمال روحانی، فارغ التحصیل از دانشگاه دولتی ارومیه است، نامبرده از پژوهشگران حوزۀ علوم دینی و قرآنی است و آثاری در حوزۀ قرآن پژوهی و معارف دینی دارند. در سال ۱۳۸۶ از طرفِ مرکز مطالعات قرآنی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، جزو فعالّان برگزیدۀ قرآن کریم در سطح کشور، انتخاب شده ­اند و آثاری در این حوزه دارند، از جملۀ آثار ایشان ( ۱٫ اعجاز قرآن در عصر فضا و تکنولوژی ۲٫ طب در قرآن۳٫  احکام و فتاوای پژشکی معاصر ۴٫ آزادی و عدالت در اسلام ۵ . ترور، اسلام و سکولاریسم۶٫ دین سوزی معاصر۷٫ سیصد و دو سؤال و جواب دینی ۸٫ یکتاپرستی در میانۀ علم و قرآن ۹ .روش­های تحقیق وپژوهش دانشگاهی۱۰ . دانشنامۀ پیرانشهر. ۱۱٫ تاریخ و فرهنگ پیرانشهر۱۲٫ تاریخ تصوف کردستان. ۱۳٫ آموزش نماز برای بانوان۱۴٫ آموز نماز برای آقایان۱۵٫ پاسخ به شبهات).

کمال روحانی

(استاد مدعو دانمشگاه ارومیه، دانشگاه آزاد پیرانشهر و دانشگاه پیام نور)