کرد و منطقه تاریخ و سیاست بخش دوم روند و تحولِ مسئله کُرد در کردستان عراق

کرد و منطقه : تاریخ و سیاست

بخش دوم؛ روند و تحولِ مسئله کُرد در کردستان عراق

دکتر احمد (شوان) غم­پرور: دانش­ آموخته جغرافیای سیاسی

در بخش نخست از نگاه آکادمیک و نه سیاسی، روندی را در بعد تاریخی مورد بحث قرار دادیم که در پایان آن، خواست کُرد در زمینه تشکیل دولت و دلایل و نحوه شکل­گیری آن از منظری هستی ­شناختی روشن شد. ذکر شد که با حذف امیرنشینان کُرد، کُردها به تبع ملل همسایه به فکر تشکیل دولت کُردی افتادند اما در این راه تنها شکست را تجربه کردند. بخش پیش رو در نظر دارد تا این بحث را در کردستان عراق، با تاکید بر رفراندم ماه جاری و با خوانشِ ژئوپلیتیکی مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.

با قدرت گرفتن موج­ ملی­ گرایی در اروپا، به طور مشخص از ۱۸۷۱٫م یعنی از زمان اتحاد آلمان به رهبری بیسمارک صلح مسلح در اروپا رقم خورد که در سال ۱۹۱۴٫م باعث جنگ اول جهانی بین قدرت­های مدعی در عرصه سیاست جهانی شد. پیامدهای ویرانگری جنگ تنها به اروپا محدود نماند چرا که امپراتوری عثمانی یکی از طرف­های درگیر جنگ بود. با شکست جبهه متحدین، متفقین به فکر تقسیم غنایم و طرح نقشه جدید برای دنیا افتادند. بدیهی است چنین نقشه­ای به گونه­ای طراحی خواهد شد که منافع ژئوپلیتیک بازیگران را به نحو شایسته ­ای بتواند برآورده کند. در این راستا، دولت­های پیروز جنگ (بریتانیا، فرانسه و روسیه) در سال ۱۹۱۶٫م بر سر پیمان سری سایکس – پیکو که مترادف با تجزیه امپراتوری عثمانی بود، به تفاهم رسیدند. این پیمان در حقیقت زمینه ­های اولیه طرح نقشه خاورمیانه را بدون توجه به “بنیادهای سیاست بومی در خاورمیانه” در مذاکرات صلح پاریس به سال ۱۹۱۹٫م ترسیم کرد با این تفاوت که کُردها را از داشتن دولت محروم نمود. به عبارتی دیگر، از چند پیمان صلحی که در جریان مذاکرات صلح پاریس بسته شد، پیمان “سور” به مسائل خاورمیانه اختصاص داده شده بود و مطابق آن در مواد ۶۲ تا ۶۴ کُردها از حق خودمختاری در محدوده­ای مشخص و محدود برخوردار شدند که با ملاحظاتی همراه با استان موصل که در شامل اقلیم کردستان فعلی در چارچوب امپراتوری عثمانی می­شد، بعد از برگزاری انتخابات قادر به تشکیل کشور کردستان می­شدند، لیکن پیمان لوزان در سال ۱۹۲۳ آن سرزمین محدود را نیز به کُردها روا ندید و  باطل کرد. از این رو می­توان گفت نتیجه صلح پاریس برای کُردها تاسیس سه کشور ترکیه، عراق و سوریه شد که سرزمین کُردان تبدیل به بخش­ هایی از آنها شده بود. این مسئله به هیچ وجه باب طبع کُردها نبود و بر طبق آنچه در مقاله قبلی تئوریزه شد، باعث نخستین جرقه­ های اعتراض جغرافیای کُرد و به طور مشخص در عراق شد.

کُردها در عراق از همان روزهای نخست تحت رهبری شیخ محمود نسبت به بی ­توجهی به خواست­ هایشان واکنش نشان دادند لیکن توان سیاسی کُردها ضعیف­تر از آن بود که بتواند در جهان ژئوپلیتیک جدید بعد از جنگ که در نتیجه منافع بازیگران ژئوپلیتیک ترسیم شده بود، بتواند کاری از پیش­ ببرد. منافع بریتانیا در آن دوره در عراق که در دو پارامتر انرژی (نفت) و ژئوپلیتیک (رقابت با اتحاد جماهیر شوروی) خود را برجسته ساخته بود، می­طلبید که کردستان عراق بخشی از عراقی باشد که تحت­ الحمایه این کشور قرار داشت. از این طریق نخست بریتانیا منافع اقتصادی خود را برآورده می­کرد(با نفت موصل)، دوم مانع نفوذ کمونیسم به خاورمیانه و به طور مشخص عراق می­شد، سوم توازن قدرت در عراق را حفظ می­کرد؛ بدین معنی که با حضور کُردها، عرب ­های سنی از بُعد مذهبی در وضعیت مطلوب­تری نسبت به شیعیان عرب که مخالف بریتانیا بودند، قرار می­گرفتند و چهارم، می­توانست به این شیوه “هند” را نفوذناپذیرتر و از دسترس دشمنان محفوظ بدارد. در مقابل، بریتانیایی ­ها سعی داشتند با برآوردن بخشی از نیازهای  سیاسی و فرهنگی کُردهای عراق همچون اداره امور محلی، خواندن و نوشتن به زبان کُردی و… کُردها را با خود همسو کنند. با این وجود کُردها، خود را مستحق کشور مستقل می­دانستند و چندان نسبت به سیاست بریتانیا و عراق تحت ­الحمایه امیدوار نبودند. این بدبینی کُردها مبنایی در حقیقت داشت چرا که با پیمانی که بین بریتانیا و عراق در ۱۹۳۰ بسته شد و استقلال عراق را تعیین می­کرد، هیچ اشاره­ای به حقوق کُردها نشد. پر واضح است حقوقی که نخست به رسمیت شناخته نشود، شناخت آن در آینده و آن هم در جوی ملی­گرایانه (هم در بین محافل کُردی و هم عربی) بسیار بعید به نظر می­رسد.

در این چارچوب، کُردها از همان نخست به فکر تحقق خواسته­ های خود برآمدند، جنبش­هایی را علیه حکومت مرکزی ساماندهی کردند و حکومت مرکزی هم در مقام پاسخ برآمد. اما آنچه در عمل رخ داد بسیار عمیق­تر از آن است بتوان در قالب چند جمله ساده بیان کرد. واقعیت آن است که اعتراض کُردها و پاسخ دولت هزینه ­های بسیار سنگینی را متوجه هر دو طرف کرد. برای حکومت مرکزی همواره یک پای ثابت سقوط دولت­ های این کشور از فیصل تا صدام را باید در جنبش­ های جغرافیای کُرد برای احقاق خواسته­ هایشان تحلیل کرد. اما مهمتر از آن باید به اهمیت دو گانه جنبش ­های کُردی برای عراق هم اشاره کرد که کمتر بدان توجه شده است. نخست؛ وجه دموکراتیک بودن آن و دیگری جنبه نظامی است. جنبش­ های کُردی بدون شک در پیشبرد دمرکراسی در این کشور بسیار موثر بوده­ اند و امروزه سهم عمده­ دموکراسی موجود در عراق را در هر سطحی که باشد باید از وجود جنبش­ های کُردی دانست. نکته دوم؛ مقابل اهمیت نخست قرار می­گیرد، اینکه جنبش­ های کُردی به نوبه خود در تمایلات نظامی­گری رژیم ­های عراق هم سهیم بوده ­اند، با این برداشت که رژیم ­های عراقی به طور مشخص بعد از فیصل تحت تاثیر دو نیروی همزمان بوده­اند؛ اندیشه­ های چپی و نیروی ملی­گرایی. این دو نیرو در چارچوب جغرافیای عرب همواره منتقدان سرسختی داشته است که توان رژیم­ ها را در حکومت کردن تحلیل می­یُرد؛ از این منظر جنبش ­های کُردی مولفه­ ای حاضر در دست حکومت­ ها بوده که از طریق آن­ها گرایشات نظامی­گری خود را توجیه و با استفاده از آن به سرکوب نه تنها کُردها بلکه دیگر جریانات اعتراضی در جغرافیای عرب از شیعه و سنی اقدام می­کردند.

اما هزینه کُردها به مراتب سنگین­تر بوده است. سنگینی هزینه کُردها تابعی از “درجه پیشرفت تکنولوژی” است. در اوایل تاسیس عراق خواست­ های کُرد از جانب نیروی نظامی بریتانیا که کشور متروپل به شمار می­رفت سرکوب شد اما شدت آنها کم بود چرا که تکنولوژی پیشرفته نظامی در دسترس نبود. کُردها که بر حقوق اولیه خود همچون مسائل فرهنگی، اقتصادی و از همه مهمتر اداری / سیاسی پافشاری می­کردند بعد از استقلال عراق در سال ۱۹۳۲ پاسخ­های کوبنده ­تری را از رژیم­ های عراقی دریافت کردند به این سبب آنها در اوایل دهه شصت “شورش ایلیول” را علیه رژیم­ های عبدالکریم قاسم و عارف­ها آغاز کردند لیکن تکنولوژی نظامی در دسترس در کنار فضای ژئوپلیتیک جهانی دو قطبی نه تنها آنها را به خواسته­ هایشان نزدیک نکرد بلکه شدت تلفات آن­ها را روز به روز بیشتر ­کرد تا اینکه در ۱۹۷۵٫م با پیمان الجزایر شکست شورش کُردها رقم خورد. اما تحقق خواسته ­ها برای کُردها حیاتی­تر از آن بود که اینگونه پایانی را پذیرا باشد، از این رو آنها بلافاصله در نیمه دوم دهه ۱۹۷۰٫م “شورش گولان” را آغاز کردند که بهای آن برای کُردها انفال و حلبجه شد. اما جغرافیای سیاسی کُرد از پای ننشست تا اینکه توانست در دهه ۱۹۹۰ و با فروپاشی نظامی دو قطبی حکومت و پارلمان محلی خود را تشکیل دهد که بعد از ۲۰۰۳ و با سقوط صدام حسین جنبه قانونی به خود گرفت و اکنون در پی رفراندم برای تبدیل حالت دوفاکتو به دوژور هستند.

امروزه بر همگان روشن است که عراق دارای شکاف­ های جامعه ­شناختی مشخص شیعه و سنی، عرب و کُرد و… است، که بر سر منافع مختلف اقتصادی سیاسی و… با یکدیگر رقابت می­کنند. در گذشته سنی­ های عراق مرکز قدرت را در دست داشتند و امروزه شیعیان عرب در راس قدرت هستند. در این مدت نه تجربه زیسته نیم قرن گذشته که سنی­ ها قدرت را در اشکال مختلف پادشاهی تا جمهوری در دست داشتند و نه حکومت نزدیک به پانزده ساله شیعیان که در قالب فدرالیسم امر سیاسی می­کند به لحاظ سیاسی و حقوقی نتوانسته بنیادهای ثبات و دموکراسی را برای عراق و به طور مشخص کُردها به همراه بیاورد و این چیزی است که قابل کتمان نمی­ باشد. به نظر می­رسد کُردها در این کشور بعد از حقوق مشخصی که قانون اساسی جدید در ۲۰۰۵٫م برای آنها تثبت کرده و تضمین نشد؛ تنها گزینه را در برگزاری رفراندم دیده ­اند که البته از نظر ژئوپلیتیکی زمان انتخابی به نظر می­رسد کاملاً کارشناسی انتخاب شده است زیرا موانع بسیاری در وضع موجود سد راه کُردها نخواهد بود. نخست؛ عراق قدرت مقابله با کُردها را ندارد، دوم؛ اختلافات سیاسی در عراق در اوج خود است، سوم؛ دنیای عرب هنوز عراق شیعه را نپذیرفته است، چهارم؛ جبهه ­بندی کلی ژئوپلیتیک منطقه به نفع کُردهاست، هرچند نباید مخالفت دو قدرت­ منطقه­ای ایران و ترکیه را از نظر دو داشت. پنجم؛ کُردها در سطح بین ­المللی در جایگاه مطلوبی قرار دارند، وضعیت سکوت موجود در سیاست بین ­الملل آن را تائید می­کند، ششم؛ سیاست بین ­الملل از برقراری ثبات و دموکراسی در سایه عراق موجود ناامید شده است، هفتم، به نظر می­رسد خواست کُردها با خواست ژئوپلیتیک امریکا موافقت ویژه ­ای دارد، هشتم؛ روسیه در رقابت با ترکیه موافق خواست کُردهاست و از همه مهمتر در شرایط فعلی کُردها بزرگتر مانع ژئوپلیتیک یعنی قطب­ بندی ژئوپلیتیک جهانی که به درازای سده گذشته مانع تحقق خواست آنها شده است، را نمی ­بینند.

کرد و منطقه : تاریخ و سیاست بخش دوم