به حریم رودخانه ها تجاوز نکنیم یادداشتی از  رسول حسنی قارنایی دانشجوی دکترای ژئومورفولوژی

به حریم رودخانه ها تجاوز نکنیم یادداشتی تحلیلی از  رسول حسنی قارنایی دانشجوی دکترای ژئومورفولوژی دانشگاه شهید بهشتی تهران. رودخانه ها شریان های حیاتی روی سطح زمین هستند. در سال های اخیر تغییرات ایجاد شده در سیستم رودخانه ای خسارت های محیطی ناشی از فرایندهای رودخانه ای را در بسیاری از کشورها افزایش داده و […]

به حریم رودخانه ها تجاوز نکنیم یادداشتی تحلیلی از  رسول حسنی قارنایی دانشجوی دکترای ژئومورفولوژی دانشگاه شهید بهشتی تهران.

رودخانه ها شریان های حیاتی روی سطح زمین هستند. در سال های اخیر تغییرات ایجاد شده در سیستم رودخانه ای خسارت های محیطی ناشی از فرایندهای رودخانه ای را در بسیاری از کشورها افزایش داده و موجب توجه و حساسیت مدیران محیط زیست نسبت به ماهیت، عوامل و آثار این تغییرات در اکوسیستم ها شده است. سیستم رودخانه ای یک سیستم باز است بدین معنی که انرژی و مواد با محیط اطراف مبادله می شود. واکنش های رودخانه نسبت به دخالت های انسانی در نقاط مختلف دنیا متفاوت است و عواملی مانند؛ وضع محیط، تعداد جمعیت، سطح توسعه اقتصادی و صنعتی بر این واکنش موثر است به ویژه این که میزان دخالت انسان تابع قابلیت های محیط بهره برداری نیز است. در برخی موارد واکنش رودخانه ممکن است ناشی از تغییرات گذشته یا تغییراتی در سطح منطقه و در جای دیگری در داخل سیستم ایجادشده باشد(حسین زاده،۱۳۹۴).

کمتر فعالیت انسانی است که تأثیری بر حوضه های زهکشی نداشته باشد. شاید چیزی که بیش از همه از آن غفلت می شود، حد لازم آگاهی مدیران محیط از چگونگی اثرات فعالیت های انسان بر هیدرولوژی و جنبه های مختلف ویژگی آب در یک حوضه می باشد. جنبه مهم مطالعه حوضه آبریز در نظر گرفتن این حوضه ها به صورت سیستم های یکپارچه است. بین علت و معلول و یا بین اجزای مختلف این سیستم اغلب پیوند نزدیکی وجود دارد و هر نوع دخالت انسانی عموماً به واکنش سیستم منجر می شود. عمده ترین فعالیت های انسانی اعمال شده در سطح حوضه شامل تغییرات پوشش گیاهی، کاربری زمین، انتقال آب، استخراج معدن و شهرنشینی و … می شود.

شهرنشینی نسبت به سایر اشکال تغییر کاربری زمین، تا کنون بیشترین تأثیرات عمیق و غیر قابل برگشت را در سیستم رودخانه ای داشته است. در دهه های اخیر سرعت شهرنشینی بیش از هر زمان دیگری بوده است. توسعه شهرنشینی حداقل از دو بعد روی سیستم رودخانه تأثیرات عمیقی می گذارد:

الف) توسعه شهرنشینی از طریق جایگزینی پوشش طبیعی سطح زمین با سطوح غیرقابل نفوذ مانند؛ سنگفرش پیاده روها، پشت بام ساختمان ها، خیابان ها و پارکینگ خودروها سطح زمین را تغییر می دهد. چنین تغییراتی فرایندهای هیدرولوژیک و رسوب شناسی را دچار اختلال می کند. از نظر هیدرولوژیک نواحی وسیع غیرقابل نفوذ محیط های شهری، نفوذ آب را کاهش داده و باعث می شود آب های ورودی به داخل خاک و آب زیرزمینی کاهش یابد و بیشتر بارش از سطوح غیرقابل نفوذ وارد زهکش ها و فاضلاب ها شود.

ب) تجاوز به حریم رودخانه ها. بر اساس ماده ۱ آئین نامه مربوط به بستر و حریم رودخانه ها، حریم رودخانه آن قسمت از اراضی رودخانه ها، مسیل، نهر طبیعی، مرداب و برکه طبیعی است که بلافاصله پس از بستر قرار دارد و عنوان حق ارتفاق برای کمال انتفاع و حفاظت آنها لازم است و طبق مقررات این آئین نامه توسط وزارت نیرو یا شرکت های آب منطقه ای تعیین می گردد و از ۱ تا ۲۰ متر خواهد بود.

بر اساس اصل ۴۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، آبهای دریاها، آبهای جاری در رودها و انهار طبیعی و دره ها و هر مسیر طبیعی دیگر اعم از سطحی و زیرزمینی، سیلاب ها و فاضلاب ها و زه آبها، دریاچه ها، مرداب ها، برکه های طبیعی، چشمه سارها، آبهای معدنی و منابع آبهای زیرزمینی از مشترکات بوده و در اختیار حکومت اسلامی است و طبق مصالح عامه از آنها بهره برداری می شود. مسئولیت حفظ و اجاره و نظارت بر بهره برداری از آنها برعهده دولت است. همچنین هر رودخانه برای خود بستر و حریم مخصوصی دارد که این حریم رودخانه را هیچ کس نمی تواند به مالکیت شخصی خود دربیاورد.

طبق ماده ۱۵ آئین نامه مربوط به بستر و حریم رودخانه ها، حریم رودخانه ها براساس دبی آنها تعیین می شود. مثلاً رودخانه ای که دبی آن ۵-۲ متر مکعب بر ثانیه باشد به حریمی بین ۴ تا ۶ متر در هر طرف نیاز دارد.

گسترش ناهمگون شهر بدون توجه به معیارهای جامع شهرسازی و ویژگی های فیزیکی بستر آن، عدم رعایت حریم رودخانه ها و تجاوز به قلمرو فعالیت آنها بدون در نظرگرفتن دوره های بازگشت چندساله(بیش از ۲۵ سال) به دلیل ارزش بالای اراضی شهرها که تحت عنوان بازسازی مورد تعرض قرار گرفته و به محدود شدن بستر رود و سطح مقاطع سیل ها منجر شده است. افزایش سطوح نفوذناپذیر سبب تغییر الگوی زهکشی طبیعی بستر شهرها و جاری شدن سیل در نواحی شهری، آب گرفتگی معابر و ناپایداری ساخت و سازهای شهری شده است(مجیدی هروی و همکاران،۱۳۹۴).

توسعه فیزیکی شهر پیرانشهر در بخش غربی وارد دامنه های پرشیب و حواشی درّه های رودخانه ای مانند درّه قیزقپان وگراو شده است. خانه های مردم بدون در نظر گرفتن حریم رودخانه تا لب رودخانه گسترش یافته است. رودخانه و حواشی آن همیشه پتانسیل سیل خیزی را دارد. ممکن است سالها مقدار جریان آب در حد نرمال باشد اما تغییرات اقلیمی و نوسان در بارش قابل انتظار است. تجربه سالهای گذشته به ویژه سیل آذرشهر(بهار۱۳۹۶) که در یک مسیر رودخانه ای خشک رخ داد وخسارات و تلفات زیادی بر جا گذاشت، هشداری است که دستکاری درمسیل های طبیعی و تجاوز به حریم رودخانه ها می تواند منجر به خسارت های مالی و حتی جانی شود. بنابراین رعایت حریم رودخانه ها و بهسازی مسیر رودخانه در محدوده شهر، احداث پل های مناسب و دیوارکشی از الزامات توسعه شهری است که باید به آنها توجه کرد. نادیده گرفتن این مسائل خسارات و هزینه های ما را در آینده بالاتر خواهد برد.

رودخانه قیزقپان رودخانه بزرگ و پرآبی نیست اما فراموش نکنیم که انتهای این دره به کوههایی می رسد که حدود ۳۰۰۰ متر ارتفاع دارند و دارای حجم زیادی ذخیره برف هستند. گرم شدن هوا در اوایل بهار باعث ذوب بیشتر برف می شود و حجم رواناب را بالا می برد حال اگر این افزایش رواناب با بارندگی شدیدی مشابه بارش پنجشنبه شب(۹/۱/۹۷) به میزان ۵۲ میلیمتر همراه شود حجم رواناب بازهم بیشتر شده و کانال توان تخلیه آن را مانند شرایط عادی نخواهد داشت و وقوع سیل اجتناب ناپذیر خواهد بود. همچنین دامنه های اطراف رودخانه از رسوبات ریزدانه و نهشته های یخچالی گذشته هستند که قابلیت زیادی برای فرسایش داشته و وقتی به آب رودخانه اضافه می شوند، قدرت فرسایشی آن را چند برابر می کنند.

رودخانه را باید به صورت یک سیستم دید. در دیدگاه سیستمی یا مدل جریان ماده و انرژی تحلیل های ژئومورفیک بر اساس رابطه فرم و فرایند صورت می گیرد و لذا تعادل حالت یا رابطه معینی از نحوه ارتباط فرم(شکل) و فرایند(عاملی که شکل را می سازد) در یک سیستم شکل زا تلقی می شود(رامشت ۱۳۸۲). رودخانه به طور طبیعی برای رسیدن به تعادل تلاش می کند و هر چیزی که برای آن مزاحمت ایجاد کند و سر راهش قرار گیرد از پیش رو برمی دارد. ممکن است سال ها سکوت کند اما نهایتاً ضربه اش را وارد می کند. بنابراین بهتر است به حریم رود و فضای مورد نیازش احترام بگذاریم.

منابع

  • آئین نامه مربوط به بستر و حریم رودخانه ها.وزارت نیرو.

  • حسین زاده، محمد مهدی و اسماعیلی، رضا(۱۳۹۴)ژئومورفولوژی رودخانه ای. انتشارات دانشگاه شهید بهشتی تهران.

  • رامشت، محمدحسین(۱۳۸۲) نظریه کیاس در ژئومورفولوژی. فصلنامه جغرافیا و توسعه.

  • قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.

  • مجیدی هروی،آنیتا. قهرودی تالی، منیزه. حکمت نیا،حسن. فرهودی،رحمت الله(۱۳۹۴) فصلنامه جغرافیا:۴۶