سوریا و داهاتووی سیاسی ئەو وڵاتە

سوریا و داهاتووی سیاسی ئەو وڵاتە

د. ئه­ حمه­ د(شوان) غه ­م په­ روه ­ر: دکتۆرای جوگرافیای سیاسی

سالی ٢٠١١م شۆرش لە وڵاتانی عەرەبی سەریهەڵدا، یەکێک لە گرنگترینی ئەو وڵاتانەش سوریا بوو، دوابەدوای ئەوە کە لە نێوان لایەنەکان و حکومەت لە سەر چەندو چۆنیەتی هەیکەلی دەسەڵات ڕێکنەکەوتن چێ نەبوو گرژیەکان پەرەی سەند، ئەم پەرەسەندنە بە زیانی سوریا کەوتەوە، هەر دوابەدوای ئەو لە ماوەیەکی کورت گروپە ئیسلامیەکان سەریان هەڵدا و بە تێپەربوونی کات ڕێگای لێکتێگەشتن ئەستەمتر بوویەوە چونکە گروپێکی پاوانخوازتر و بنەڕەتخواز بە نێوی دەوڵەتی ئیسلامی عێراق و شام –داعەش- سەریهەڵدا و جوگرافیای دوو وڵاتی سوریا و عێراقی بە پایتەختی ڕەققە کرد بە شانۆی سیاسی خۆی و دەوڵەتێکی دامەزراند و یاسای ئیسلامی ڕێکخست. بەڵام ئەو دەوڵەتە شتێک نەبوو پەسەندی وڵاتانی­تر بێ و ڕوونتر نامەشروع بوو. ئەوە وای کرد تا شەڕ بە گشتی لە نێوان سێ جەمسەری حکومەتی ناوەندی – ئۆپۆزیسیون و کورد – دەوڵەتی ئیسلامی لە ناوخۆ کە لە لایەن سێ جەمسەری دەرەکی بە تەکووز ڕوسیا و ئێران – هاوپەیمانی نێو دەوڵەتی – هەندێک دەوڵەتی عەرەبی یارمەتی دەدران تا ئەو ساڵ -٢٠١٧م- درێژە بکێشێ. گرنگی داعەش وای کرد کە هەموو بیر و توانا و هێزی هێزەکان سەرقاڵی لە ناوبردنی داعەش بێ و ئامانجی سەرەکی هەیکەڵی دەسەڵاتی داهاتووی سوریا لاوەکی بمێنێت. دوای کاولکاریەکی زۆر کە لە ئاکامی لێکتێنەگەیشتن لە نێوان هێزەکان ڕویدا و سوریا لە چەپکەگوڵی وڵاتانی عەڕەبی بوو بە کاولترین دەوڵەت، پایزی ئەو ساڵ -٢٠١٧م- کۆتایی بە داعەش هات و دووبارە داڕشتنی شکڵی هەیکەلی دەسەڵاتی داهاتووی سوریا بووە بە بابەتی سەرەکی. لە ئێستادا پرسیار ئەوە کە سوریای داهاتوو چ سوریایەک دەبێ؟

لە ئێستادا هەر هێز و وڵاتێک دەیهەوێ سوریای داهاتوو ئەو پرۆژەیە بێ کە چەند ساڵێکە بۆی تێدەکۆشن. هەندێک وەکو ئێران و تا ڕادەیەکیش ڕوسیا پێیان باشە کە سوریا وەکوو پێشوو بمێنێتەوە، هەندێک وەکوو تورکیا تێدەکۆشن کە سوریا ناوەندگەرا و سیاسەتی نزیک بێ لە گەڵ ئانکارا و وڵاتی عەرەبستانیش بە باشی دەزانی ئەگەر سوننەکان بێنە سەر دەسەڵات و چۆن لە عێراق دەسەڵات ئاڵ و گۆری پێکرا و زۆرینەی شیعە دەسەڵاتی گرتە دەست بەم شێوەیەش دەسەڵات ئاڵ و گۆر بکرێ و زۆرینەی سوننە دەسەڵات بگرنە دەست. بەلای کوردیش ئەوە گرنگە کە بتوانێ هەرێمێکی خۆیان لە نێو چوارچێوەی سوریا هەبێ و بتوانن بەها کلتوری و سیاسیەکانی خۆیانی لێ بە جێ بێنن و پەیرەو بکەن. وڵاتە زلهێزەکانیش بە هەمان شێوە ویستی وەیان هەیە کە سوریای داهاتوو لە گەڵ ئستراتژیان ڕێک بێ. بەلای ڕوسیا کە لەوەتەی شەری ساردەوە بە تایبەت دوای دەسەڵات گرتنی حزبی بەعس و حافز ئەسەد لە سەرەتای دەیەی ١٩٧٠م ەوە کە سوریا بنکەیەکی سیاسی و نزامی ئەو وڵاتەیە زۆر باش دەبێ ئەو وڵاتە وەک ڕابردوو بمێنێتەوە یا ئەگەر ئاڵ و گۆرێکیش بە خۆوە بگرێ لە بازنەی دۆستان بمێنێتەوە. لە ڕوانگەی ئامریکا سوریا دەسکەوتە، هەرچەندە هیچ کات ئەو وڵاتە دژی ئستراتژی ئامریکا نەبووە بەڵام هەر ئەوەی کە پێگەی ڕوسیا لاواز بووە زۆر بایەخی هەیە. کەواتە هەوڵەکان بۆ داڕشتنەوەی هەیکەلی سیاسی داهاتووی سوریا لە سەر ئەساسی سێ پێوەر دەبێ لێکبدرێتەوە: ١- پێوەری ناوخۆیی ٢- پێوەری ناوچەیی ٣- پێوەری جیهانی واتە وڵاتە زلهێزەکان.

هەر بۆیە دەبێ بڵێین داڕشتنەوەی داهاتووی هەیکەلی دەسەڵات لە سوریا بریتییە لە کێبرکێی ژئۆپۆلیتیک و هاوسەنگی خواست و هێز لە نێوان ئەم سێ پێوەرە. بێگومان دوو پێوەری ٢ و ٣ بەنیسبەت پێوەری١ گرنگتر و چارەسازترن. هەرچەندە پێوەری ناوخۆیی زۆر بنەماییە بۆ دێموکراتیک بوونی سوریا بەڵام بەداخەوە ئەوان لە داڕشتنی سوریای داهاتو سەرپشک نین و ئەمەش یەکێکە لەو فاکتەرانە گشتیانە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە ناتوانێ پرۆسەی خۆماڵی بۆ بردنە پێشی دێموکراسی داهاتووی بنیات بنێ و بیباتە پێش. پێوەری ناوچەییش بەداخەوە هەرچەندە خاوەن هێزن بەڵام تووشی چەشنێک پارانۆیا هاتوون، لەوان وایە کە داهاتووی سوریا دەبێ ئەوان دایرێژنەوە کەچی ئەوانیش وەکوو پێوەری ناوخۆ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گەمارۆدراوی هێزە جیهانیەکانن و ئەمە ڕاستی دونیای ژئۆپۆلیتیکە. بەڵام پێوەری جیهانی، ئەو پێوەرەیە کە یەکلاکەرەوەیە. کاتێک شرۆڤە بۆ زمانی جەستەی پوتین لە کۆبونەوەی سوچی بکەین و پێوەندی یەک کاتژمێری پوتین لە گەڵ ترامپ و پرسیاری چەشنێک ئاغا و ڕەعیەتی پوتین لە حافز ئەسەد بکەین بێگومان ئەو لە خۆباییە دەمانگێنێتە هێز و ئیرادە یەکلاکەرەوەی ئەو دوو زل هێزە کە گوێگرن و زیاتر لەویش بریاردەر. بۆیە واقعیانەتر ئەوەیە کە بڵێین سوریای داهاتوو سوریایەکە لە نێوان هاوسەنگی بەرژەوەندی ئەو دوو وڵاتە. لەم گۆشە نیگایە پێدەچێ سوریای داهاتوو خاوەن دەستوورێکی هاوشێوەی عێراق بێ­و بە فدراڵی ئیدارە بکرێ یا شێوەی لوبنان کە دەسەڵات لە نێوان هێزە سەرەکیەکان دابەش بکرێ و پارلەمانیش لە سەر ئەساسی ڕێژەی نەتەوەکان بێت.

لە کۆتاییدا خاڵێکی هاوبەش لە نێوان هەموو هێزەکان ئەوەیە کە هەموویان لە سەر یەکپارچەیی سوریا کۆکن، بەڵام دەبێ باسی ئەو خاڵەش بکەین کە سوریای داهاتوو زۆر لە عێراقی ئێستا دەچێ، لاواز و پر لە ئاژاوە. بێگومان بەشی سەرەکی هۆکەشی دەگەڕێتەوە بۆ دوو فاکتەری بنەمایی؛ ١- ڕۆژهەڵاتی ناوەراست کانگای وزەی دوونیایە، ٢- کێبرکێی ژئۆپۆلیتیک لە نێوان هێزەکان(جیهانی، ناوچەیی و ناوخۆیەکان).

د. ئه­ حمه­ د(شوان) غه ­م په­ روه ­ر: دکتۆرای جوگرافیای سیاسی