ڕووباری زێ ؛ مێژوو، ژیان و کلتور

ڕووباری زێ ؛ مێژوو، ژیان و کلتور

سندوقی ئاو ڕێگە چارەیەکی مسۆگەرکراو بۆ قەیرانەکانی ئێستا و داهاتووی ژینگەی “خانێ و سەردەشت”

ئه­ حمه ­د غه ­م په­ روه ­ر(شوان): دکتۆرای جوگرافیای سیاسی

ڕووباری زێ لە بەرزایەکانی کێوە­ڕەش هەڵکەوتوو لە سنووری ئێران و عێراق سەرچاوە دەگرێ. لە سەرەتا بە چۆمی “لاوێن” دەناسرێ. بەڵام لە مەکۆی ڕشتنی چۆمی گەدە بە لاوێن نێوی “زێ” بە خۆوە دەگرێ. لە درێژەدا لە چۆمەکانی قەڵاتەڕەش، بادین­ئاوا، نەڵێن، ئاوخواردە، پردانان و… تێرئاو دەبێ. ڕووباری زێ لە سنووری ئێران و عێراق لە باشووری دێهاتی دیناران هەڵکەوتوو لە باشووری سەردەشت، دوای ڕشتنی ڕووباری چۆمان کە ئاوەکانی ناوچەی بانە کۆدەکاتەوە، بەرەو ڕۆژئاوا ڕێگای خۆی دەگۆڕێ. لێرەدا سنووری عێراق و ئێران پێکدێنێ و دواتریش لە هەرزەنە یا مەرزەنە دەڕژێتە ناو کوردستانی عێراق بەمشێوەیە ئەو پێرە چۆمە بە ڕوح ئاوەدان، ڕیگا مێژووەکەی خۆی درێژەدەدا.

بەو پێیەی لەسەرەوە باس کرا، ئەم چۆمە بەشێکی دانەبراوی ژینگەی “خانێ و سەردەشت”ە و خاوەن مۆرکێکی ئێکۆلۆژیانەیە. بە واتایەکی­تر بوون و هەستی چۆمی زێ بە ناو هەست و نیستی تەواوی ئەم ژینگەیە­دا ڕۆچووە و لە هەموو کەلێن و قوژبنەکانیدا خۆی تۆمار کردووە و ڕەنگی­داوەتەوە. لە مۆسیقا، دەرون­ناسی، کلتور و تەنانەت بۆتە ‘ژێن” و بە خوێنی مرۆڤ و بوونەوەرەکانیدا ڕۆچووە. پرۆفیسۆر کارێل یۆنگ لە پەرتووکە بەنرخەکەی بە ناو و نیشانی “مرۆڤ و هێماکان” باسی ئارکی­فۆرمەکان دەکا و لە لایەنی دەرون­ناسانە زۆرێک لە کلتور و داب و نەریتەکان لەم ڕێگایەدا شێدەکاتەوە. ئێمەش پێمان­وایە چۆمی زێ خاوەن ئەم تایبەتمەندیەیەو دیارە بە ڕواڵەت کەمتر هەستی پێدەکرێ بەڵام بەشێکی بەرچاو لە ژینگەی کلتوری/مێژووی “خانێ و سەردەشت” پەیوەستە بە وجوودی چۆمی زێ و شرۆڤەی زۆرێک لە هەڵسوکەوتە کلتوری و موسیقایەکان بێ لەبەرچاوگرتنی پێگەی ئەم چۆمە نەزۆکە.

بەڵام چۆمی زێ و ژینگەکەی ئێستاکە لە هەمبەر دوو هەڕەشەی بەهێزن کە بەداخەوە هەر دووکیان جێ­پەنجەی مرۆڤیان پێوەدیارە. یەکەمیان گۆڕانی کەش و هەوایە و ئەوی­تریان چێ بوونی دووبەنداوی ئامادەبەکار (کۆڵەسە و سێڵوێ) و دوو بەنداوی لە بەرنامە (کانیە­سێو و باوەلە) لە گەڵ کۆمەڵێک وردە بەنداوی دیکە لە سەر ڕووبارەکانی بادین­ئاوا و پردانانە.

بە پێی دواین ئامارەکانی IPCC و سێهەمین ڕاپۆرتی نیشتمانی گۆڕانی کەش و هەوای ئێران لە ئاکامی گۆڕانی کەش مام­ناوەندی پلەی گەرمای ساڵانە لە ئاوڕێژگەی زێ ۶/. – ۶۵/. سلیسیوس بەرزی بە خۆوە دەبینێ. لە هەمان کات مام­ناوەندی بارینی ساڵانە ./۶ – ./۱- لە سەر سەد کەمبوونەوە بەخۆوە دەبینێ. هەر بە پێی ئامارە ڕەسمیەکان ئازەربایجانی ڕۆژئاوا بە پێی ایندێکسی پارێزگاری سەرچاوە ئاویەکان لە ساڵی ئاوی ٩٣-٩٢ تووشی حاڵەتی قەیرانی ئاوە و بەو پێیەش بێ ناوچەکە بە گشتی و ژینگەی زێ بە تایبەتی داهاتوویەکی تەمومژاوی چاوەڕێان دەکا. بۆ ژینگەی زێ ئەم تەمومژاویە بە چێ بوونی هەڕەشەی دووهەم (زێدەڕەوی لە بەنداوەکان) ئاڵۆزی زیاتر بە خۆوە دەبینێ.

پێمان خۆش بێ یا ناخۆش بە تێرامان لە هەڕەشەی دووهەم واتا چێ بوونی زیاد لە ئەندازەی بەنداوەکان لە سەر ڕووباری زێ چەمکی “ڕشانەوەی بەرێوەبردن و گوێنەدان بە زۆر ڕەهەندی کۆمەڵایەتی، سروشتی، ئابوری و….” خۆ دەداتە دەست. ئاسەواری بەنداوەکان لە سەر ژینگەی “خانێ و سەردەشت” و رووباری ئەفسوناوی زێ لە بواری جۆراوجۆر دەبێ لێکدانەوەی بۆ بکرێ. لە ڕەهەندی دەرەکیەوە یا خود هیدرۆپۆلیتیکەوە دیارە کارتێکی گوشار دەبێ لە سەر عێراق کە کاتی خۆی زۆری مافی ئێران پێشێل کردووە بەڵام هەروەک لە وتاری پێشوو باسم کرد برینی ئاوی زیاد لە ئەندازە سێ هەڕەشەی لێدەکەوێتەوە. ١- هەڕەشەی شەڕ لە نێوان دوو وڵات، ٢- هەڕەشەی ژینگەیی؛ بە هۆی ئەوەی کە سیستمی باکان لە ڕۆژئاواوە دێت، ئیشک بوونی ناوچەی عێراق بە واتای ئەوە دێت کە ناوچەی “خانێ – سەردەشت” لە داهاتوودا دەبێ چاوەڕوانی تۆزوخۆڵی زیاتر بکەن و ئەمەش لە کۆتاییدا هەڕەشەی سێهەم واتا هەڕەشەی ئێکۆسیستمی لە نێوان دوو ولات بەدوای خۆیدا دێنی، بەو پێیە دەبێ لە هەر دۆخێکدا ڕەچاوی ژینگەی کوردوستانی عێڕاق بکرێ و ئاوی پێویست بەردرێتەوە.

بەڵام بۆ لێکدانەوی ئاسەواری ناوخۆیی بە هۆی قوڵایی و ئاڵۆزی ئاسەواری نەرێنی دەبێ ڕەهەندی جۆراوجۆر باس بکرێت. دیارە بەنداوەکان دەبنە هۆی بەرهەمهێنانی برق (لە کۆڵەسە)، ئاودێری و تەیارکردنی ئاو (تەنزیمی ئاو) بەڵام ئەم لایەنانە ئەوە ناگەیەنن کە ئێمە لایەنەکانی نەرێنی نەخەینە بەر باس. دوو بەنداوی سێڵوێ و کانیە­سێو بەنداوی گواستنەوەی ئاون، واتا زەرەر و زیانیان بۆ ژینگەی خانی/سەردەشت و بە گشتی زێ زیاترە لە خێر و بێریان. هەرچەند بە هەندێک پرۆژەی ئاودێری هەوڵدراوە چاوی ژینگەی ناوچەکە بنووسێنن بەڵام بیری ئستراتژیک و درێژخایەن هیچ شتێک لە مەسەلەکە ناگۆڕێ. گواستنەوی ئاو بۆ گۆلی ورمی ئەو گۆلەی کە لە ئاکامی کرداری سروشتی و مرۆیی ئیشک بوو و بوو بە بەشێک لە مێژوو ئاسەواری نەرێنی زۆر لە سەر سروشتی دەوروبەری زێ بە جێ دێڵێ. بە پشت بەستن بە توێژینەوەیەکی زانستی لە ئاکامی ئەم ڕاگواستنە ئاستی ئاوی ژێرزەوی بە شێوەیەکی مام­ناوەند ۹۲/۲ متر دەچێتە خوار و لە ئاکامی ئەم ڕوودانە بەشی باکووری دەشتی خانێ تووشی ڕۆچوونی خێرای زەوی دەبێت و بەشی باشوو و ڕۆژئاواش بە شێوەیەکی هێدی­تر ئەم دۆخە بە خۆوەدەبینێت.

ئەوە تەنیا بەشێکی ئاسەواری نەرێنین. لە ئاکامی ئەم هەموو بەنداوە کە لەسەر لەشی ئەم ژینگە بێ­زمانە درووست دەکرێن مرۆڤ دەبێ چاوەڕوانی شتی زۆر خەراپتر بکات. کەمبوونەوەی ئاوی ڕووبار لە خوارەوەی بەنداو دەبێتە هۆی:

• گەرمبوونی زیاتری ئاو. ئەمە هەم کەش و هەوا ڕیگەی بۆ هەموار دەکا بەو شێوەی کە لە پێشەوە باسمان کرد و هەمیش واقعێکە کە ئاوی کەم بە بەراورد بە ئاوی زۆر پێدەچی زووتر گەرم بێت.

• گەرم بوونی ئاو دەبێتە هاڵاوی زیاتری ئاو کە ئەمەش لە جێی خۆیدا دەبێتە هۆی کەمبوونی زیاتری ئاو، هەروەها کەمبوونی زیاتری ئۆکسیژن.

• کەمبوونی ئۆکسیژن بەواتای ئەوە دێت کە چۆنیەتی (کیفیەت) ئاو نزمی بە خۆوە دەبێنێت و زیاتر پیس دەبێ، سەرەڕای ئەوەش ژینگە بۆ خوریە­جندە و گیاکانی بێ کەڵکی­تر واڵا دەبێت و ڕێژەی زیندەوەرە سوودمەند و بە کەڵکەکان وەکوو ماسی کەم دەبێت.

• هەروەها کەمبوونی ئاو دەبێتە هۆی ئەوە کە ئاو توانای پاڵاوتنی پیسایەکانی لە دەست بدات کە لە حاڵەتی سروشتی دەیتوانی خۆ خاوێن کاتەوە، بەو پێیە چیتر خەڵک گوێی لە قیڕانی بۆق وەک هێما بۆ خاوێنی ئاو نابێ.

• کەمبوونی ئاو بە شێوەیەکی گشتی کەش و هەوای ناوچەکەش دەگۆڕێ و زیاتر گەرم دەبێت.

• هەرەها چاوەڕوانی ئەوە دەکرێ کە بە هۆی ئەم کەمبوونە ئاستی دارستانەکان زیاتر بەرەو بەرزایەکان هەڵکشێ.

• بێ شەک و گومان کە کەش و هەوای ناوچەکە دەگۆڕی زۆرێک لە بوونەوەرەکان و هەروەها گیاکان بە ئەستەم دەتوانن خۆ لەگەڵ ژینگەی تازە خولقاو ڕێکخەن، کەواتە لە ناو دەچن.

• بە پێچەوانە ڕێگە بۆ هەندێک لە بوونەوەر و ڕووەکی هێرشکەر ئامادە دەبێت کە ژینگەکە تووشی مەترسی دەکەن.

• بێ سێ و دوو دەبێ باسی هەندێک نەخۆشی تازە بۆ مرۆڤ یا ئاژەڵ و گیاکان بکرێ کە لە ئاکامی ژینگەی تازە ڕوو دەدەن.

• خاڵێکیتر ئەوەیە کە ژینگەی زێ بە تایبەت بەشی کێوەکان (ڕۆژئاوا) و ژێر چۆمی زێ بە چەندێن قەڵشی ژێر زەوی ڕەنگینە. بە هۆی ئەو بەنداوانە گرانایەکی زۆر دەخرێتە سەر ئەم قەڵشانە و لە ئاکام ناوچەکە بوومەلەرزەی زیاتر بە خۆوە دەبینێ.

• ئاسەوارەکان هەر بەوە ناوەستن و تەنانەت لە سەر ژیانی ئابوری خەڵکیش کاریگەر دەبن و بێکاری زیاتر دەبێت.

• ئەمەش دەبێ لە بەرچاو بگرین کە بەنداوەکان بۆتە چۆلکردنی چەندین دێهات و لەبەین چوونی هەزاران هکتار زەوی کشت و کاڵی. هەردووی ئەم پرسانە بەو واتایە دێن کە خەڵکێکی زۆر شێوازی ژیانی ئابوریان گۆڕانی بەسەردا دێت و پێگەی ئابوریان لەرزۆک دەبێ و لە ژیانیان هەمبەر چووکترین کێشەی ئابوری دادەڕمێ.

• بە شێوەیەکی گشتی ئەم گۆڕانە سیستماتیکە ئاسەواری لە سەر هەموو جومگەکانی ژینگەی زێ دادەنێ و تەنانەت دەروون­ناسی مرۆڤەکانیش تووشی ئەم گۆڕانە دەبێت و کلتوری تازە دەخولقێنێ و زۆرێک لە بەهاکان لە ناو دەچن کە ئەمە زۆر بە هێدی ڕوودەدا و لە کورت مەودا کەمتر هەستی پێدەکرێ.

لە کۆتاییدا پێویستە بڵێین کە بە پێی ئەسلی ۴۵ یاسای بنەڕەتی وڵات ئاو سامانی گشتیە و دەوڵەت چۆنی پێ­باش بێ کەڵکی لێوەردەگرێ. بەڵام بە پێی ئەسلی ۵٠ ئەو یاسایە پاراستنی ژینگە بە مەبەستی پاراستنی ژیانی نەوەکانی ئێستا و داهاتوو و هەروەها دادپەروەری کۆمەڵایەتی دەبێ ڕەچاو بکرێ. بە پێی ئەسڵی ١٠۵ بەرنامەی سێهەمی گەشەی ولات و هەروەها مادەی ١٧ بەرنامەی چوارەمی گەشەی وڵاتیش لێدانی بەنداو، یا خود گواستنەوی ئاوەکان بە ڕەچاوکردنی ڕەهەندەکانی سروشتی، کۆمەڵایەتی، ئابوری و… ڕێگە پێدراوە. بەو پێیە بە تێڕامان لە سەر ئەوە کە مەبەستی سەرەکی بەنداوەکان ڕاگواستنی ئاوی زێ بۆ گۆلی ورمێیە (نە خەڵکی ناوچەکەی)، کەواتە ژینگەی زێ بە گشتی لە بواری جۆراوجۆر لە داهاتوودا تووشی مەترسی دەبێت، ئەمەش بەو پێیە کە بۆ ئەو پرۆژانە توێژنەوەیەکی زانستیانی گشتگیر نەکراوە و تەنیا لایەنی فەنی و تا ڕادەیەک ئابوری و بە تایبەتی ژئۆپۆلیتیک (لایەنی دەرەوی سنوور وەک کارتێکی فشار بۆ عێراق) جەختی لە سەر کراوە و بەشی ژینگە، کۆمەڵگا و… لە بەرچاو نەگیراون، هەروەها بە پێی ئەوە کە گۆڕانی کەش و هەوا فاکتەرێکی سەربەخۆ و کاریگەر دەبێت لە سەر ژینگەی زێ بە هەموو بوارەکانی ژینگەیی، کۆمەڵایەتی، ئابوری و… پێویستە بەرژەوەندی ناوچەی “خانێ/سەردەشت” ڕەچاو بکرێ و ئەم کارەش بەو پێیە کە ئەم ناوچەیە لە بواری گەشەسەندنەوە زۆر دواکەوتووە و ساڵانێکە ئەسیری هەڵکەوتی ژئۆئستراتژیکییەتی، بە پێویستیەکی سەرەکی دێتە هەژمار. هەر بۆیە پێویستە “”سندوقی داهاتی ئاو دامەزرێ کە درامەتەکەی لە سەر دانانی ماڵیات لە سەر ئاوی ڕاگواستراو دابین دەکرێ“” تا کوو ناوچەکە هەم بتوانێ لەم سەندوقە بۆ گەشەی کەڵک وەرگری و هەمیش لە کاتی قەیرانی ژینگەیی یا هەر قەیرانێکی­تر کە لە ئاکامی ئەو بەنداوانە تووشی ناوچەکە دەبن کەڵک وەرگرێ. ئەزموونی بازارچەی مەرزی خانێ و نەهامەتیەکانی کە بەسەر ئەم خەڵکەی هێناوە کە لە لایەک ڕۆژانە ڕۆڵەی ئەم شارە دەکوژرێ و کەمتر وایە بنەماڵەکانیان قەرەبوو بکرێنەوە کە ئەگەر سندوقێکێکی وا بوایە زۆر گرفتی هاوشێوە حەل دەبوون، ئەو لە حاڵێکدایە کە بە پێچەوانەی ئەم نەهامەتیانە کە تووشی شاری خانێ دەبێ، شارەکانی دەورووبەر لە سەر ڕاگواستنی بازارچەی خانێ کێبرکێ دەکەن؛ گرنگی ئەم سندوقە زیاتر نیشان­دەدا. ئەمە دەبێ ببێت بە ئەرکی سەرشانی هەموو بەرپرسەکانی ناوچە و لەسەروی هەموویانەوە نوێنەری مەجلسی ناوچەکە لە شۆرای ئیسلامی بۆ ئێستا و داهاتوو.

ڕووباری زێ ؛ مێژوو، ژیان و کلتور